Een goed leesboek over de tweede wereldoorlog
Een
woorden
boek
om
te
lezen
doqr J. van Doorne
door T. van Deel
m
TROüW/KWARTET ZATERDAG 27 JANUARI 1973
KUNST T17/DRH1I
door Frans Janse
Wanneer de Griekse Fransman
Georges Moustaki een chan
son maakt dat Le Mêteque
heet, krijgt dat chanson in
Frankrijk een redelijke be- v
kendheid en daarbuiten, ook in
Nederland, een zeer matige.
Die bekendheid is dan te dan
ken aan het feit dat het een
van de weinige 'betere' chan
sons van de laatste jaren is en
er zijn, ondanks de impasse,
waarin het zogeheten 'betere'
chanson, zich ook in Frankrijk
bevindt, in ons land nog steeds
lieden, die hardnekkig blijven
volgen wat er op dit gebied
te koop is.
sfts A"' ï-Sjvr-*. 'Kfe
Éi -
V
Herman Wouk
Juliette Gréco
Barbara
Reggiani
BEoef ijd chanson lij ;t definitief voorbij
Wanneer vervolgens een
slechtgesehoren Amerikaan, de
zich dichter noemende Rod
McKuen, de melodie van 'Le
Méteque' ontdekt, die omwerkt tot
een deinende lalaladeuii, haar
voorziet van een tekst, die
evenveel gelijkenis met de
oorspronkelijke vertoont ais een
bakfiets met een limousine en het
geheel vervolgens, gechargeerd
schor zingend onder de titel
'without a worry in the world' als
nieuwste creatie lanceert, loopt het
storm op de platenwinkels en
wordt het een verplicht nummer
voor iedere jukebox.
Dit niet op zichzelf staande
verschijnsel is symptomatisch voor
de al eerder genoemde impasse
van het chanson in het betere
genre. De van oorsprong
Angelsaksische poomuziek heeft
ook Frankrijk in zijn greep
gekregen en het is maar al te
duidelijk te horen. De dagen van
de man of vrouw, die iets zong,
waarbij de muziek nooit
belangrijker was dan de tekst en
de begeleiding dientengevolge
hetzij ondergeschikt, hetzij van
evenveel belang als de (dikwijls
uitstekendel tekst was, lijken
enige hoge uitzonderingen
daargelaten definitief voorbij.
Het ziet ernaar uit dat de
chansonniers uit de naoorlogse
hoogtijdagen, Juliette Gréco, Boris
Vian, Georges Brassens, Les Frères
Jacques, Patachou, Nicole Louvier,
Jacques Brei en Leo Ferré geen
oovolgers hebben, met dien
verstande, dat Ferré zijn eigen
opvolger is, want hij komt nog
steeds met nieuwe chansons van
uitstekende kwaliteit, maar hij is
dan ook praktisch de enige en als
'"danig een hoofdstuk apart.
Wie ook een hoofdstuk apart was,
was Georges Brassens. Hij heeft de
onderwerpen die hem fascineerden,
de dood, de menselijke
eenzaamheid, het conformisme van
de kleine burger, dat hem wel
stoorde, maar dat hij nooit
veroordeelde, omdat hij begrip had
voor de machteloosheid van
diezelfde kleine burger, op zeer
persoonlijke wijze bezongen, met
alleen de begeleiding van zijn
v'taar en later af en toe een bas
De chansons van Brassens behoren
voor een deel eigenlijk al tot de
Franse literatuur, maar dat neemt
niet weg, dat ze in Frankrijk een
enorme bekendheid genoten en
nog genieten en dat zeker niet
alleen bij de happy few. Het is
eigenlijk verwonderlijk dat
Brassens zolang uitstekende
teksten heeft voortgebracht. Dat
hij nu uiteindelijk nauwelijks
meer eigen teksten produceert was
eigenlijk voorspelbaar. Wat hij nog
wel doet, is gedichten van anderen
op muziek zetten en zingen. Zo
heeft hij een langspeelplaat
volgezongen met door hem van
muziek voorziene gedichten van
Pau! Fort, Eerder had hij al 'La
Marine' van deze dichter gezongen,
evenals 'Ballade des dames du
temps jadis' van de befaamde
m de!" :uwer Francois Villon.
Van Villon heeft trouwens Serge
Reggiani de beroemde Ballade des
penei us, ook wel bekend als
L'Epitaohe Villon on .de plaat
gezet. Het op muziek zetten van
authentieke gedichten en deze dan
vertolken als chanson, is trouwens
een kunst, die men in Frankrijk
als geen ander beheerst.
Jean Ferrat is voornamelijk bekend
om zijn vertolkingen van Aragon,
terwij! Ferré een opera heeft
gemaakt van het gedicht van
Guillaume Apollinaire FLa
Chanson du Mal Aimé.
Er zijn natuurlijk nog meer
chansonniers in Frankrijk dan de
hier genoemde. Eén ervan is een
betrekkelijk nieuwe ster aan het
firmament, Paul Luka, maar wat
hij doet haalt het toch niet bij wat
in de laren zestig een aardige
doorsnee was. Het is allemaal wat
week, wat commerciëler en daar is
natuurliik niets op tegen, omdat
het één, het wat populaire genre,
natuurlijk best naast het andere,
het wat meer literaire genre moet
kunnen bestaan.
Een man. die oo het ogenblik in
Erankriik furore maakt is de
jeugdige Daniel Guichard. Wat hij
zingt zijn eigenlijk smartlappen,
waarbij vooral de 'harde' smartlap
'Faut nas nieurer comma ca'
uiterst authentiek klinkt. Guichard
is met zijn teksten en door de
wijze, waarop hij ze brengt, door
de hele, zeer Parijs aandoende
ambiance, vee! meer de opvolger
van Edith Piaf dan de veel
geroemde maar weinig
persoonlijkheid bezittende Mireille
Matthieu, die eigenliik alleen maar
oen geoefende vertolkster van zeer
middelmatige liedjes is.
Wat er op bet ogenblik aan
nieuwe zangers aan de markt is
zijn naast cle onuitroeibare en
voortreffelijke Ferré de ook al
weer jaren zingende Moustaki en
Serge Reggiani. Reggiani is een
typische vertolker, zoals Cathérine
Sauvage een typische vertolkster
(vooral van Ferré) is. Hij is
begonnen met het zingen van de
chansons van duivelskunstenaar en
lava-Lefhebber Boris Vian. (De
java is in dit geva! niet het
overbevolkte eiland in de Gordel
"an Smaragd, maar een vooral op
het platteland zeer geliefde Franse
wals). Toen Reggiani daarmee
weinig succes had en er mee op
wilde houden, was het Yves
Montand (die pas een dubbele
langspeelplaat heeft gemaakt van
overigens al eerder door hun
gezongen nummers), die hem
aanmoedigde om door te blijven
gaan. Hij is op het ogenblik niet
ten onrechte zeer populair in
Frankrijk en ook daarbuiten. Zijn
vertolkingen van om er maar
een paar te noemen Sara, Les
Loups en l'Homme Fossile
stempelen hem tot een van de
grootsten van dit ogenblik.
Montand heeft overigens, al weer
jaren geleden, een plaat
volgezongen met oude, voor een
deel folkloristische liederen, zoals
die juist vooral in Frankrijk in zo
groten getale bewaard zijn gebleven
en ook nog goed bekend zijn onder
cle bevolking. AC en toe heeft
Montand hierbij een iets te week
stemgeluid, maar de
'xangementen zijn stuk voor stuk
imveeltjes, die de sfeer waarin
''eze oude volksliederen moeten
"ijn ontstaan, doen herleven.
Brei heeft zichzelf vernieuwd, dat
vil zeggen, dat hij,,zijn bekende
chansons als Le-Moribond, La
Valse S Mille Temps, Les
Flamandes enz. in een nieuw
arrangement heeft gezongen.1 Het
lijkt hier en daar een verbetering,
le arrangementen houden
kennelijk wat meer rekening met
mdieuze effecten, maar Brei zelf
'ikt wat zekerder, wat
ertuigender. Maar iets nieuws is
er helaas niet uitgekomen,
torbara zingt ook nog steeds. Lief.
muzikaal met af en toe nog
steeds sterke teksten. Bécaud is
wat hij altijd geweest is,
commercieel en weinig
oorspronkelijk. Aznavour, die
vroeger toch heeft laten zien, dat
hij een goede tekst kon schrijven,
drijft op zijn routine en .zijn
'sound'. Zijn laatste plaat 'Idiote je
t'aime' vertelt niets nieuws. Er
zijn trouwens ook opnamen van
hem, die 'Aznavour auf Deutsch'
heten, wat meer dan genoeg zegt.
Ook Juliette Greeo en Cathérine
Sauvage maken nog "steeds platen
en zeker geen slechte. Zij zijn
geroutineerd en kieskeurig in hun
teksten, maar alweer: weinig
nieuws.
Dat het inderdaad met de
belangsteiling vóór het chanson, in
ieder geval in ons land. tamelijk
bedroevend gesteld is, bewees de
opkomst bij het optreden van
Juliette Créco, afgelopen maandag
in Amsterdam, Omdat maar
driehonderd mensen gereserveerd
hadden, vreesde het organiserende
theaterbureau het ergste. Dat de
raai toch nog zeer redelijk bezet
was. kwam omdat personeel van de
RAI gratis de voorstelling mocht
bijwonen en er ook noga! wat
•NOS-personeel was uitgenodigd.
Verder waren er opvallend veel
Japanners. Het vermoeden dat ook
gasten van het Okura-hotel de
•-norstelling gratis mochten
bijwonen lijkt dan ook
gerechtvaardigd. (In een volgend
artikel zal worden ingegaan op de
-uv'stp grvamofnonj laten van
Ferré, Brassens, Brei en Yves
Montand
ff 'S
«,'G "AlS-ia-, -„r_'
igwMjjjhft ,€F
i»
k-t;
TiiiittM"
r-itc-R
iH'wm
i 1 - j-
■J «SrZU
.JMpn.-,.
IfjS
i.. *71—* *,r ,fT r ré'-f M—KC - - ,-m
"Wtw. i L li -i.'l'b ,lpX-
Georges Moustahi
Catherine Sauvage
George Brassens
iDe. Amerikaanse schrijver Herman
Wouk, in 1915 te New York gebo
ren, heeft vooral bekendheid gekre
gen door zijn 'Muiterij op de Gaiine',
in welk boek hij veel eigen ervaring
verwerkt heeft. Hij heeft namelijk
vier jaar ate marine-officier gediend.
Men kan zijn werk vergelijken met
dat an Jan de Hartog of Den
Doolaard: literaire fijnproevers vin
den hun boeken van niet zo heel
grote waarde: zij, de genoemden,
zijn bewogen romantici en zij schrij
ven boeken die een groot publiek
aanspreken. Ik vind daarom hun
werk wel degelijk belangrijkr
Met graagte vestig ik daarom de
aandacht op: 'Wereldbrand' van Her
man Wouk, onlangs in Nederlandse
vertaling verschenen. De roman be
helst de lotgevallen van drie gezin
nen tijdens de jaren '39 en '41. Het
eerste gezin is dat van de marine
officier Victor Henry, bestaande uit
vader, moeder, dochter en twee
zoons. De zoons zijn beiden jonge
officieren bij marine en luchtmacht.
Het tweede gezin is dat van een
Joodse geleerde en zijn dochter, die
in Italië leven, en het derde is dat
van een Engelse oorlogscorrespon
dent en zijn dochter.
Alle figuren leven hun leven zowel
m de Verenigde Staten als in Euro
pa. Victor Henry is een tijdlang wal-
officier en wordt marine-attaché m
Berlijn tijdens het uitbreken van de
oorlog tussen Duitsland en de Geal
lieerden. Een van de zoons is in
Warschau tijdens het grote beleg.
De auteur zorgt ervoor, dat zijn
figuren onder overigens heel aanne
melijke omstandigheden op vijf bij
het begin van de oorlog belangrijke
plaatsen zijn: Berlijn, Warschau,
Londen, Moskou en Pearl Harbor,
zodat hij alle gelegenheid heeft, zijn
lezers een kijk te geven op de
dramatische gebeurtenissen die izich
in die plaatsen hebben voorgedaan.
Verder zijn er zowel Amerikaanse
als Italiaanse steden die mede net
décor vormen.
Door dit alles heen heeft hij enkele
liefdesgeschiedenissen gevlochten-,
die van invloed zijn op de reacties,
van de op tredenden ten aanzien vant
figuren verzonnen zijn, zijn weerga
ve van het oorlogsgebeuren op har
de feiten berust. Door Armin von
Roon's visie mede te geven, krijgt
de lezer er zo een indruk van hoe
een Duitser, een beroepsmilitair en
een nlet-Nazi, de oorlog heeft ge
zien.
De waarde van Wouk's boek ligt
mijns inziens in de ooriogsbeschou-
wingen. Hij laat zijn boek beginnen
met de Engelse garantie aan Polen
en eindigen met Pearl Harbor, om
dat volgens hem na de even verra
derlijke als domme aanval van Ja
pan op Pearl Harbor Duitsland ver
loren was. De rest bleek weliswaar
nog een lange en smartelijke weg,
maar moest leiden tot Duitslands
ondergang. Men kan met Wouk van
mening verschillen, maar zeker is,
dat zijn overwegingen de moeite
waard zijn. Ook vak-historici zitten
de oorlog. •-
Behalve deze geschiedenissen heeft elkaar in de haren- ook hun visies
hij nog een derde element aan de ^"n tenslotte benerkt en subjectief.
roman toegevoegd. Victor Henry
heeft zich na de oorlog geworpen op
het vertalen van een door een Duit
ser geschreven boek over de oorlog,
ene generaal Von Roon, die in
MUnchen tot twintig jaar gevange
nisstraf is veroordeeld, uiteraard
een fictieve figuur.
Wouk wijst erop, dat alhoewel aile
.zijn tenslotte beperkt en subjectief.
Engeland noch Frankrijk was voor
bereid op een grote oorlog. DuitS-
gjfls oorlogspotentieel was welis
waar opgevoerd maar toch overtrof
hetvlat van de beide landen nauwe
lijks* Hitier wiide geen oorlog in
het Vesten, hij wilde geen twee
fronten, maar hij wilde naar het
oosten. Vandaar zijn woede toen En-
geland Polen garanties gaf. Hij
moest snel handelen en dat deed
hij. Hij veroverde Frankrijk en en
kele kleine landen, maar moest
machteloos toezien dat hij voor Rus
land de helft van Polen veroverd
had. Hij dacht dit terug te kunnen
winnen door snel vrede te sluiten
met Frankrijk en Engeland voor die
landen Amerika in het conflict be
trekken konden. Toen zijn vredes
plannen mislukten, consolideerde
hij het westen en viel Rusland aan.
Het ieek erop dat Hitier winnen
zou: hij bereikte bijna Moskou. Het
was duidelijk dat Amerika zich bui
ten de oorlog houden wilde. Roose
velt wilde wel, maar deze tacticus
begreep dat hij zonder de publieke
opinie en zonder het Congres niets
beginnen kon.
Toen, vlak voor Moskou staand,
kreeg Duitsland zijn fatale tegen
slag. Zijn bondgenoot Japan vlei het
zieltogende Rusland niet aan, maar
vernietigde een van Amerika's
machtigste vloten in Pearl Harbor.
De Amerikanen werden woedend en
gingen de oorlog in met achter zich
heel het arsenaal van technisch ken
nen en economisch kunnen.
Dit is Wouk's visie.
Von Roon's kijk op de dingen komt
hier op neer, dat Hitier een gemaal
man was, straffer van de misdadi
gers die het verdrag van Versailles
hadden gedecreteerd en redder van
het Duitse vaderland. Hij had de
fout, anti-semiet te zijn en hij had
het ongeluk, dat hij door het broe
dervolk der Engelsen verraden
werd.
Churchill, Roosevelt, Hitler en Sta
lin treden in het boek als in de
roman meespelende personen op. De
romanfiguren beschrijven hun ont
moetingen met deze figuren. Wouk
neemt zijn lezers ook mee naar
ooriogshandelingen, die hij echter
met niet al te veel bloed en leed
beschrijft.
Dat brengt mij op het bezwaar dat
ik toch tegen de roman heb, ook al
noem ik het boek belangrijk en
boeiend. Alle personen komen er
goed af, zij kunnen niet in zulk een
gevaar geraken, of zij ontspringen
de dans. Wouk heeft kennelijk niét
een getuigenis tegen het verschrik
kelijke oorlogsbedrijf willen schrij
ven, ook al is het boek zeker niet
gelijk aan die van Kirst.
De roman wil voor alles door mid
del van een aantal zinvol aan elkaar
geregen boeiende en romantische
episodes het verloop en de politieke
achtergrond van de oorlog schetsen.
En daarin is hij op bijzonder goede
wijze geslaagd. Een zeer leesbaar en
verstandig, zij het ruiet de diepste
wortels blootleggend boek van het
gruwelijke conflict, dat de tweede
wereldoorlog was.
Herman Wouk: 'Wereldbrand'. Oor
spronkelijke titel: 'The winds of
war'. Vertaling van Joke Westerweel-
Ybcma. Bij De Boekerij te Baarn.
Aantal pagina's 839. Gebonden. Prijs
28,50.
s
In woordenboeken liggen de woor
den opgeborgen die we tot onze taal
rekenen. Veel van die woorden ken
nen we niet. Als we zo'n voor ons
vreemd woord uit de eigen taal
ergens lezen of horen, kunnen we
de betekenis opzoeken in een woor
denboek: Koenen-Endepols, Van Da
le, of als we erg uitgebreid
ingelicht willen warden in het
Woordenboek der Nederlandse Taal,
dat ruim een eeuw geleden werd
begonnen en nog steeds niet hele
maal voltooid is.
De meeste woordenboeken geven
vooral die woorden die geacht wor
den tot het Algemeen Beschaafd
(Nederlands) te behoren, het AB.
Wie echter goed luistert naar ande
ren en zichzelf, bemerkt dat er een
vocabulaire in ontbreekt, of dat lang
niet alle, mogelijke betekenissen van
een woord vermeld staan. Een toch
heel gebruikelijke formulering als:
ik kleunde mooi mis, kan Koenen of
Van Dale niet ophelderen, omdat
'miskleunen' er niet in staat. Een
ander voorbeeld is 'kelerelijer' dat
een vrij gebruikelijk scheldwoord
voor 'ellendeling* is. Zo zijn er mas
sa's woorden die iedereen kent,
maar die niet in het officiële woor
denboek zijn opgeborgen.
Er bestaak wat men zou kunnen
noemen, een gezinstaai. Daarin kun
nen woorden voorkomen die voor
een niet-lid van de gezinsgemeen-
afzakkertje
aan me hoela
bakkes
de balen
belatafelen
burgemeesteren-
dokken
eindeloos
gebbetje
geètebreier
hoteldebotel
juutje
kassiewijle
konkelefoezen
kopstoot
lapswans
minetten
nicht
ontiegelijk
pandoeren
ping ping
teutemeteut
stelletje
vogelen
zakkewasser
zwijntjesjager
schap onbegrijpelijk zijn. Omdat ze
maar een zo beperkte communicatie-*
ve functie hebben, is het niet.erg
interessant zulke woorden te verza
melen. Veel belangrijker is het om
woorden die in ruimere kring, func
tioneren, op te tekenen,
In het Bargoens woordenboek dat
Enno Endt maakte in samenwerking
met Lieneke Frerichs, is de yolks-
♦a al va"h de grote steden opgeno
men. een taal waarvan de laatste
jaren, volgens de samensteller, 'een
grote invloed uitgaat op het ABN,
voornamelijk via jeugdtaak cabaret,
murnalistiek en TV*. De woorden in
het Bargoens woordenboek zijn alle.
uit het leven gegrepen: Endt heeft
ze gehoord, niet uit boekjes'gehaald.
"Zij behoren tot het levend Neder
lands van de jaren vijftig, en zestig'.
Aanduidingen als: onderwereld taal,
kleine burgerij, AB-siang, inbrekers
term, haven-, marine-, markt-, kin
dertaal. in homofiele. Joodse of to
neelkring, plaatsen de woorden in
hun sociale contekst. Ais .er geen
milieu wordt genoemd, mag het
woord tot de volkstaal in het alge
meen gerekend worden.
Een voorbeeld van woordrijkdom in
cle volkstaal. Prostituées en hun gé-
regelde klanten naar zij niet
alleen hebber, een u'tgebreid vo
cabulaire voor 'het uit efenen van
de bijslaap' en alles wat daar voor
nodig is en bij te pas kan komen.
Trouwens, de woorden met betrek
king tot 's mensen erotisch hande
len zijn altijd al vee! groter in
aantal geweest dan de woordenboe
ken ons wilden doen geloven.
De meeste van die woorden ken ik
niet, en het is interessant te weten
dat er mensen zijn voor wie zulke
woorden iets betekenen, en wel het
allerinteressantst is te lezen hoe zul
ke woorden kunnen betekenen wét
ze betekenen. Het Bargoens woor
denboek doet zoveel mogelijk moeite
herkomst en gebruik te verklaren.
Daardoor brengt het woordenboek
ons geregeld in contact met
noem-het gerust een andere we
reld. Wie immers voor de dingen
die hij doet en waarneemt andere
woorden dan de 'gebruikelijke'
heeft, handelt anders en neemt an
ders waar. Wie met betrekking tot
bepaalde kanten van het bestaan
meer woorden tot zijn beschikking
heeft dan de gebruikelijke, ziet er
kennelijk mesr in dan anderen. Het
bekende voorbeeld van Eskimo's, die
'n groot aantal woorden voor sneeuw
hebben, kan ter illustratie dienen.
Eskimo's hebben wat sneeuw betreft
een scherper onderscheidingsvermo
gen dan wij. Dat is bij hen met de
woorden gegeven.
Het Bargoens woordenboek brengt
ons in het café, in het bordeel,
onder inbrekers en marktlui, of ge
woon bij ons thuis; het doet ons
nadenken over onze eigen taal en
levenswijze.
Iemand schreef mij over dit woor
denboek: 'Ik sta er mee op en ga er
mee naar bed, ik heb het bij me
voor' als de stoplichten op rood
staan'. Inderdaad is het Bargoens
woordenboek een boek om In te
blijven lezen.
Bargoens woordenboek. Kleine woor
denschat van de volkstaal. Samenge
steld door drs. Enno Endt in samen
werking met Lieneke Frerichs, Er
ven Thomas Rap, Amsterdam 1972.
142 blz, 17,50 (ingebonden).
