en andere sommen
over ontwapening
Geestelijke vader van Baader-Meinhof-groep wacht op vonnis
door Rob Foppema
vyyjrê
fltOUW/KWARTKT /\TKKD\G 24 FLBKUARI 1973
BUITENLAND TI3/K15
Technische vragen
Sowjet-Unie
Vooruitgeschoven
Zestigste dag
door Jaap den Boef
Over enkele dagen zal blijken of
de Westberlijnse advocaat Horst
Mahler, die beschouwd wordt als
de 'geestelijke vader' van wat
gemakshalve de Baader-Mein-
hof-groep werd genoemd, er in
geslaagd is bij zijn rechters over
te komen als iemand die uit po
litieke overtuiging heeft gehan
deld. Gebeurt dit niet dan zal hij
worden veroordeeld vanwege
zijn grote aandeel in de oprich
ting van een criminele vereni
ging en medeverantwoordelijk
heid voor een serie bankover
vallen.
Geboeid, maar breed lachend begroette Horst Mahler twee jaar geleden in een Westberlijnse rechts
zaal de 26-jarige doktersassistente Ingrid Schubert, die terechtstond wegens een poging tot moord en
gewelddadige bevrijding van Andreas Baader. Mahler zou daaraan medeplichtig zijn geweest.
SALT
MBFR
WW 1HW
Er wordt nu langzamerhand op
drie plaatsen tegelijk onderhan
deld over ontwapening en dat
wordt knap onoverzichtelijk.
Niet alleen voor de argeloze toe
schouwer, maar ook voor de ge
sprekspartners, want de onder-
werpen lopen hier en daar flink
door elkaar lieen. En zoals va
ker. zijn juist de punten waar
liet onduidelijk hegint te worden
het belangrijkst. We moeten du»
toch maar even proberen, de
zaak in kaart te brengen.
Eén van Je vier kunnen we meteen
opzij zetten. In Genève vergadert bij
na sinds mensenheugenis de VN-ont-
waperungseonferentie, die tot nog toe
vooral de zeebodem, de zuidpool en
de maan heeft ontwapend. Dit jaar zal
tij waarschijnlijk opnieuw geen eind
maken aan ondergrondse kernproeven,
laat staan aan de bovengrondse van
Frankrijk en China, die niet meepra
ten.
Ia hetzelfde Genève speelt zich
SALT 2 af, naar de vorm een Ameri
kaans-Russisch onderonsje ter beper
king van de kemwapensystemen waar
mee zij eikaars landen een keer of
twintig zouden kunnen vernietigen.
Omdat het technisch vrij moeilijk is,
die beperking zo te ontwerpen dat
geen van beide zich ongelukkig of
onveilig gaat voelen, zal SALT 2 nog
wel vier jaar duren.
De ontwikkeling van deze besprekin
gen heeft verrassend veel te maken
met een heel nieuwe conferentie, de
MBFR, waarvan de eerste diplomatie
ke schermutselingen zich in Wenen
afspelen. MBFR is de Amerikaanse
afkorting van 'wederzijdse evenwichti
ge vermindering van strijdkrachten'.
Het gaat over de situatie in Ceptraal-
Europa. waar naar algemeen gevoelen
best iets aan tastbare ontspanning
mag gebeuren. In dat gebied staan
aan NAVO-zijde zoiets van vijfhon
derdduizend man grondtroepen, tegen
negenhonderdduizend aan de kant van
het Warschaupact. Aanzienlijke per
centages aan weerszijden bestaan uit
Amerikaanse respectievelijk Russische
militairen.
Nu zal de MBFR, zodra men het
erover eens is wie er mee mag praten
en wat precies Centraal-Europa is,
zich wel eerst gaan toespitsen op
technische vragen als hoe je in zo'n
situatie nou vermindert. Het is duide
lijk dat de militaire verhoudingen
nog schever komen te liggen als beide
partijen honderdduizend man naar
huis sturen. Aan de andere kant zal
een 'eerlijke' afspraak dat aan beide
kanten niet meer dan zeshonderddui
zend man aanwezig mogen zijn, de
oostelijke gespreksdeelnemers minder
redelijk voorkomen. Om het nog
moeilijker te maken kan bedacht wor
den dat de Russische eenheid die
gerepatrieerd wordt naar Minsk, in
tijden van spanning sneller weer in
het Duitse operatiegebied vkan zijn
dan de Amerikaanse eenheid die eerst
een oceaan over moet.
Dit soort zaken is m principe nog wel
naar billijkheid te regelen, al heb je
voor het doorrekenen van wat nou
evenwichtig is, wel een flinke compu
ter nodig. (Er spelen ook nog aan
zienlijke verschillen in bewapening
mee.)
Het wordt pas moeilijk zodra er be
halve getallen ook gevoeletjes gaan
meespelen. En aangezien het systeem
om onze veiligheid te 'verzekeren' van
gevoeletjes aan elkaar hangt, zal het
zeer moeilijk worden in Wenen.
Het hele systeem van troepenmachten
staat namelijk in de schaduw van dat
andere systeem, waar in Genève over
wordt gepraat, de strategische kernwa
pens. Dat zijn vernietigingsmiddelen
waarvan het gebruik zo ondenkbaar is
dat ze alleen bestaan als dreigement
om een tegenstander van dolle dingen
af te houden. Maar het moeilijke is,
dat het échte gebruik, als een tegen
stander echt dolle dingen doet, daar
nauwelijks minder ondenkbaar van
wordt. Waardoor het de vraag wordt
of die tegenstander het dreigement
wel ernstig neemt. Die vraag is on
langs uitgediept door de Britse krijgs
kundige Michael Howard, en hij
kwam tot de conclusie dat de functie
van de ouderwetse strijdkrachten in
deze rare situatie is, de geloofwaardig
heid van het atoomdreigement zo
groot mogelijk te maken.
Wanneer de tegenstander, redeneert
Howard, met zijn conventionele strijd
krachten aanvalt dient hij op vol
doende conventionele tegenstand te
stuiten. Hij zal dan op elk moment
opnieuw moeten kiezen; óf terugtrek
ken, óf doorgaan en met elke stap het
risico van een nucleaire tegenmaatre-
gel vergroten. Want hoe meer de
andere partij in het nauw -gebracht
wordt, des te ernstiger overweegt hij
toch het ondenkbare atoomwapen als
'laatste redmiddel'.
Dit gedaehtensehema is in de verdedi
gingsplannen van de NAVO maar zeer
ten dele gerealiseerd. Het bondgenoot
schap stelt zich tevreden met een.
duideiijke achterstand in conventione
le kracht, we zagen dat al aan het
verschil -in troepensterkte. Daar tegen
over staat een uitgebreide collectie
'tactische' kernwapens die met kanon
nen, vliegtuigen en kleine raketten
kunnen worden vervoerd naar hun
doelen. Omdat het hier gaat om 'klei
ne' kernladingen wordt de inzet van
deze strijdmiddelen door de beleidma
kers niet zo ondenkbaar gevonden.
Daar is lang niet iedereen gelukkig
mee. Want tactische kernwapens zijn
er in maten en soorten, en na een
voorzichtig begin om een militaire
noodsituatie op te lossen, kan er een
snelle escalatie groeien naar het
zwaardere werk, dat nauwelijks meer
van de 'ondenkbare' strategische wa
pens is te onderscheiden. Dat is ooit
bij oefeningen gebleken. In een span
ningssituatie reageren mensen nu een
maal niet op hun verstandigst Er
wordt nu gewerkt aan een systeem
waarin de Amerikaanse president,
zonder wiens toestemming geen kern
wapens door de NAVO worden ge
bruikt, ze per soort kan vrijgeven in
plaats van allemaal tegelijk.
Intussen heeft het verhaal natuurlijk
twee kanten. We kunnen ons afvragen
waarom de NAVO met haar troepen
sterkte zo ver achter ligt (en dat is
dan gewoon omdat het zo goedkoper
is). Maar met evenveel recht kan men
zich afvragen waarom de Oosteuropea
nen zoveel sterker zijn. Dat hangt
samen met de geheel verschillende
strategische opvattingen van de Russi
sche generaals. Als de Duitse revan-
chisten aanvallen (om him klassieke
schrikbeeld maar aan te houden), zul
len zij ze ten eerste tegenhouden, en
ten tweede naar het revanchistische
Duitsland optrekken om ze die dolle
dingen af te leren. Hun heie strijd
macht is daarop afgestemd: zij be
schikken over ongeëvenaarde hoeveel
heden pantservoertuigen en jacht
vliegtuigen.
Met hun pantserkolonnes stellen zij
zich voor, gewoon honderd kilometer
per dag op te rukken, en er zijn
analyses die erop wijzen dat ze dat
wel zal lukken. Het voor de Westeu-
ropese gemoedsrust vervelende punt
is natuurlijk dat een dergelijk leger
zo'n operatie ook zou kunnen uitvoe
ren zonder voorafgaande aanval van
de Duitse revancfaüten.
Als ze morgenochtend beginnen te
rijden, zijn ze vrijdag op het strand
van Scheveningen te verwachten. Be
houdens inzet van tactische kernwa-;
pens. Maar in een dergelijke ontwik-
keling gelooft bijna niemand meer.;-
Daarom wordt er in Wenen gepraat,
over troepenvermindering. Maar ge-;
zien de uiteenlopende opvattingen en -
gevoeligheden zal het wel erg moei-*
lijk worden.
Die tactische kernwapens overigens, -
maken ook SALT 2 in Genève extra
moeilijk. Er zijn er namelijk een
aantal die door de Sowjet-Unie als
vooruitgeschoven strategische wa-
pensystemen worden aangemerkt (in
het Amerikaanse jargon FBS geheten:
forward based systems). De Russen
kunnen het principiële verschil niet -
inzien tussen een kernbom uit een
(strategische) B-52-bommenwerper die -
uit Amerika is komen vliegen, en een -
bom uit een (tactische) Phantom die.
uit West-Duitsland of Turkije komt,
of uit een Corsair van een vliegdek-"
schip van de Zesde vloot.
Dat vindt Amerika dan weer niet fijn,
omdat in de NAVO-strategie de tacti
sche kernwapens moeilijk kuunen
worden gemist. Maar het is wel een
mooie gelegenheid om te beginnen
over de 700 raketten voor middelbare
afstand waarmee de Russen West-Eu
ropa onder schot houden.
Tenslotte nog een barre grap over de
wederzijdse evenwichtige verminde-
ring van strijdkrachten, MBFR. Het
heeft een haar gescheeld of de ver
mindering was heel wat minder we
derzijds en evenwichtig uitgepakt.
Want Amerika stond op het punt om
zijn troepenmacht in Europa (320.000
man) te halveren wegens sterk stij
gende kosten, toen in 1971 de Russi
sche partijleider Breznjew daar een
stokje voor stak door ineens enthousi
ast te worden over MBFR-onderhande-
Iingen. Het amendement van senator
Mansfield maakte inderdaad een aar
dige kans, totdat de Senaat het gevoel
kreeg dat terugtrekking als onderhan
delingsobject kon worden gebruikt.
Benjamin Rosenthal, voorzitter van
de subcommissie Europa van het Huis
van afgevaardigden, ontwikkelde voor
de merkwaardige Russische ingreep
deze yerklaring: ten eerste hing de
ontspanning in Europa, waar Moskou
zeer aan gehecht was, volgens bonds
kanselier Brandt af van een stevige
en zichtbare Amerikaanse binding aan
Europa (vanwege de veiligheid). Ten
tweede was Moskou bang dat een
forse eenzijdige terugtrekking van
Amerika de totstandkoming van een
Westeuropese politieke (en militaire)
unie wel eens zou kunnen bevorde
ren. en daardoor West-Duitsland mili
tair sterker maken. En dat is nog
steeds niet het Russische idee van
stabiliteit in Europa.
En de grap-in-de-grap: halvering van
het Amerikaanse troepencontingent
hoeft de militaire betekenis ervan
niet eens aan te tasten. Van de
320.000 man vervullen er 55.000 ver
zorgende taken die door plaatselijk
burgerpersoneel zouden kunnen wor
den overgenomen. En 95.000 man ge
vechtstroepen hebben volgens het be
staande schema geen functie tot de
zestigste dag na het uitbreken van
vijandelijkheden. Maar of er na het
uitbreken van vijandelijkheden voor
Europa nog een. zestigste dag zal aan
breken. is erg de vraag.
IMIIILER: W/iRE RECHTERS 'BEVRIJDE JENSEN
De openbare aanklager, die twaalf
jaar gevangenisstraf tegen de 37-
jarige Mahler heeft geëist sluit de
mogelijkheid uit dat bij het bepalen
yan de strafmaat een beroep op het
'handelen uit politieke overtuiging',
als verklaring voor de activiteiten
van de verdachte in aanmerking zal
worden genomen. Hij rekent 't Mah
ler bijzonder zwaar aan dat deze als
advocaat, die zich verplicht heeft de
rechtsorde te beschermen, een be
langrijke rol kon spelen in een
'criminele vereniging' als de RAF
(Rote Armee Fraktion) die later
bekend zou staan als de Baader-
Meinhof-groep.
Hoe het vonnis over Mahlers activi
teiten ook zal luiden, niemand kan
beweren dat hij geen eerlijk proces
heeft gekregen of dat de openbare
aanklager het zich erg gemakkelijk
heeft gemaakt bij het bijeenzoeken
van bewijsmateriaal. Deze heeft zelfs
de verklaringen van 'kroongetuige'
Xarl-Heinz Ruhland (die zelf eens
tot de BM-groep behoorde en vorig
jaar tot vier-en-een-half jaar gevan
genisstraf werd veroordeeld) niet
als bewijs aangevoerd. De aanklager
is bij het aanvoeren van zijn bewijs
materiaal zeer zorgvuldig te werk
gegaan.
Dat de verdediging dit niettemin
een 'brei van vermoedens zonder
harde feiten' noemt, hoeft met te
verbazen. Mahlers verdedigers, Otto
Schily en Hans-Chrisüan Ströbele,
die tevens zijn geestverwanten zijn,
hebben tijdens het proces van alle
hun ten dienste staande middelen
gebruik gemaakt om de indruk te
vestigen dat Mahler het slachtoffer
is van een heksenjacht.
Om de verdediging geen wapen in
handen te geven, trok de voorzitter
van de rechtbank - de 59-jarige Paul
Jericke - zich uit het proces terug.
De uiterst lankmoedige rechter had
een toespeling gemaakt op de moge
lijke onbetrouwbaarheid van een ge
tuige van de verdediging, die nog
een flinke gevangenisstraf 'uitzit'.
De bewijsvoering werd ook bijzon
der moeilijk gemaakt omdat behalve
Ruhland geen enkel lid van de opge
rolde BM-groep tegen Mahler wilde
getuigen. Zij deden hun mond
slechts open als zij een gelegenheid
zagen, propaganda te maken voor
hun politieke denkbeelden. Mahler
deed dit aan het begin van het
proces uitvoerig in een van tevoren
opgestelde verklaring, waarin hij
het 'imperialistische monopoliekapi-
talisme' als een 'criminele vere
niging' beschreef, die met alle mo
gelijke middelen moet worden ver
nietigd' in het belang van meer dan
drie miljard mensen'.
Met deze verklaring heeft Mahlcr
geprobeerd, de gewelddaden van de
Baader-Meinhof-groep en daarmee
zijn eigen optreden te rechtvaardi
gen. De enige zelfkritiek uit de
mond van Mahler was, dat de BM-
groep 'te weinig gedaan heeft om de
vernietiging van het kapitalistische
monster te bewerken. Wij hebben tc
lang geaarzeld en met: het beste
gegeven wat wij hadden. We hebben
teveel gepraat en te wemig gehan
deld. En we hebben te lang gepro
beerd, de verkeerden ian het juiste
te overtuigen, in plaats van zelf het
luiste te doen'.
Mahler hield de leden van de recht
bank voor. dat de ware rechters
van de BM-groep "bevrijde mensen
zullen zijn in een vrije menselijke
gemeenschap, waarin wij op er/ach
tende omstandigheden kunnen reke
nen. Want wij hebben begrepen - na
vele vergissingen en weifelingen -
dat het imperialistische systeem, dat
steeds grotere delen van de mens
heid een hel op aarde bezorgt, al
leen door de daad van het gewapen
de volk verslagen kan worden en
niet door parlementaire spelletjes',
aldus Mahler.
De RAF heeft volgens de beklaagde
besloten, 'het volk te bewapenen en
de volksoorlog in de Bondsrepubliek
en West-Berlijn op haar programma
te zetten. Niet met goedgekozen
woorden, maar door de daad hebben
wij ons aan de zijde van de overwe
gende meerderheid van het volk ge
plaatst. dat overal op de aarde naar
de wapens grijpt om zich van impe
rialistische onderdrukking en uitbui
ting te bevrijden. Na eeuwen van
slavernij en vernedering beant
woordt het volk de misdadige onder
drukking door de uitbuitersklasse
met een revolutionaire volksoorlog',
meent Mahler.
Deze strijd is volgens de ontspoorde
advocaat een 'wereldoorlog'. Het zal
'de laatste en tegelijk langste en
bloedigste in de geschiedenis zijn,
omdat de uitbuiters met zullen te
rugschrikken voor de afschuwelijkste
»ruweH"'''-o p*' "n heerschappij
te behouden. Het is geen oorlog
tussen naties, maar tussen klassen,
die alle nationale, sociale, culturele
en religieuze grenzen en barrières
voor altijd van het toneel der ge
schiedenis zal vegen'.
Het zijn hoogdravende woorden,
waarover Mahler lang nagedacht
heeft sinds hij in de gevangenis
belandde en zich meer en meer
bewust werd van de mislukking van
zijn onderneming, met name sinds
door verraad in eigen kring de hele
Baader-Meinhof-groep werd opge
rold. Met grote verachting spreekt
hu dan ook over 'de linksen' in
West-Duitsland, die alleen maar re
voluties willen steunen, die zich ten
minste 500 km van het eigen land
afspelen, zoals Mahler zegt.
Voordat hij m de gevangenis te
rechtkwam, had hij ook geen duide
lijk omschreven pohtiek concept De
uit de DDR afkomstige advocaat die
blijkbaar in een bloeiende praktijk
toch zijn draai niet kon vinden,
sloot zich aan bij het studentenver-
zet in West-Berlijn, leidde demon
straties tegen de oorlog in Vietnam
en (herhaaldelijk) tegen de West
berlijnse 'nederzetting' van de kran-
tenmagnaat Axel Springer, aan wie
hij nog een schadevergoeding van
76.000 mark moet betalen.
Nadat het verzet van uiterst linkse
studenten m West-Berlijn was inge
zakt. begon Mahler zijn ondergrond
se activiteiten. Hij hielp mee Adreas
Baader uit handen van de poli
tie te houden, toen deze uit Frank
furt naar West-Berlijn was gevlucht
om zich te onttrekken aan het uit
zitten van een gevangenisstraf, opge
legd naar aanleiding van het in
brand steken van een groot waren
huis. Baader viel niettemin in han
den van de justitie, maar werd na
verloop van tijd door leden van de
'Rote Armee Fraktion' bevrijd. De
geweldpleging die daarmee vergezeld
gmg, kostte een mensenleven.
Hoewel er sterke aanwijzingen wa
ren, dat Mahler in belangrijke mate
bij het komplot betrokken was,
werd hij tijdens een eerste proces
wegens gebrek aan bewijs vrijge
sproken. Van vrijlating was echter
geen sprake, omdat Mahler zich ook
schuldig zou hebben gemaakt aan
oprichting van een 'criminele vere
niging' (later bekend als de Baader-
Meinhof-groep) en aan 3 bankover
vallen. die het geld moesten lederen,
dat niet langer uit zijn advocaten
praktijk vloeide. De overige leden
van de 'Rode-Leger-Fractie' verplaat
sten hun activiteiten naar West-
Duitsland. waar zij meenden betere
overlevingskansen te hebben dan in
het geïsoleerde West-Berlijn.
Ook zonder Mahler werkte de groep
niet volgens een duidelijk omschre
ven plan om leiding te geven aan
het buitenparlementaire verzet te
gen de in de Bondsrepubliek be
staande rechtsorde. Alleen Ulrike
Meinhof probeerde politieke argu
menten te berde te brengen. Zij zag
in dat het niet verstandig was, in
het blinde weg te werk te gaan en
bepleitte bezinning op de toestand,
waarin de RAF zich bevond. Andreas
Baader maakte dit echter onmoge
lijk, omdat hij het nut er van niet
vermocht in te zien.
Het gevolg was dat de groep zich
vrijwel uitsluitend ging bezig hou
den met activiteiten, die nog slechts
te maken hadden met de eigen over
levingskansen, zoals het beroven
van banken, het kraken van auto's,
het vervalsen van papieren, het zoe
ken van schuilplaatsen (om daar in
geval van nood heen te kunnen
gaan) en tenslotte het schieten op
politiemannen, die hun opvallend
snelle wagens wilden aanhouden.
De bomaanslagen van vorig jaar wa
ren wanhoopsdaden van een groep
mensen die het einde van hun avon
tuurlijke bestaan voelden naderen en
alles wat zij nog hadden op één
(verkeerde) kaart zetten. Ze waren
echter ook bedoeld om de haatgevoe
lens jegens de samenleving, die hen
vogelvrij had verklaard, op spectacu
laire wijze af te reageren. Het wa
ren daden, waarmee zij ook het
laatste beetje sympathie verspeel
den, dat zij bij sommigen nog altijd
genoten.
Hoezeer een gemeenschappelijk con
cept van het begin af had ontbro
ken, bleek uit het 'getuigenis' van
Ulrike Meinhof in het proces tegen
Mahler, waarvoor zij m december
van Keulen naar West-Berlijn was
overgebracht. Toen Mabler zijn op
vattingen ten beste gaf over de 'des-
potie van het kapitalisme en de
zelfbevrijding van de mens", aarzel
de Ulrike Meinhof zijn woorden te
bevestigen, 'Het is wel waar', zei ze,
'maar het is geen perfecte theorie
die past bij het werkelijke niveau
van de discussies in de RAF'.
Mahler gaf zijn poging om de instem
ming van Ulrike Meinhof te verkrij
gen voor zijn visie op de 'wereldre
volutie' niet op, maar zij onderbrak
zijn verhaal, aliof het haar verveel
de. Zij vatte alles samen in één
begrip.: "Leve de Zwarte September
Dat is de inhoud'. Daarmee doelde
zij op de Palestijnse organisatie, die
verantwoordelijk is voor het bloed
bad tijdens de Olympische Spelen in
München. Mahler wilde er nog een
schepje op doen met de woorden:
'Wie telkens weer begint verzet te
plegen, is één der onzen', maar Ulri
ke Meinhof zei geringschattend:
'Grote woorden'.
Daarop koos Mahler een ander on
derwerp. Hij beschuldigde de
'Brandt-Scheel-Heinemann-coalitie'
er van, die rechtsstaat in Duitsland en
de resten van het anti-fascisme in
de Sociaal-democratische partij' te
likwideren. Weer wees Ulrike Mein
hof hem terecht: 'Types als Hahne
mann en Brandt hebben geen fascis
tisch verleden. Zij kunnen niet van
ongeloofwaardigheid worden be
schuldigd". Vervolgens gaf zij toe,
fouten gemaakt te hebben. Mahler
wilde er niet van horen, maar zijn
'getuige' herhaalde dat het waar
was, wat zij had gezegd.
In een laatste poging om zijn opvat
tingen voor de rechters bevestigd te
zien, zei Mahler dat de 'anti-fascisti
sche strijd niet kan worden gevoerd
op de manier van een verkiezings
campagne of het aan de man bren
gen van wasmiddelen'. Opnieuw
vond hij Ulrike Meinhof tegenover
zich: 'Dat is niet juist. De linksen
hadden in deze verkiezingsstrjd
imoeten ingrijpen'. Naar haar me
ning wilden de kiezers van de coali
tie in Bonn in elk geval een juiste
beslissing nemen.
Te laat besefte zij hoezeer zij zich
tot een discussie met Mahler had
laten verleiden. Plotseling brak zij
haar woorden af en zei nauwelijks
hoorbaar: 'Het is toch maar paireüs
voor de zwijnen gooien. Ik heb er
geen zin meer in. Ik wil weg". Haar
■getuigenis' was afgelopen. Het had
Mahler niet geholpen, omdat zijn
theorieën die waren van een man,
die al meer dan twee jaar als gevan
gene geen praktische ervaring had
opgedaan.
Met Ulrike Meinhof was het anders.
Zij was misschien nog meer verbit
terd dan Mahler, maar waarschijn
lijk ook meer ontgoocheld. Want zij
wist beter dan welk ander lid van
de groep dat het geen kunst is,
schone theorieën op papier te zetten,
zonder rekening te houden met de
werkelijkheid in eigen land. Mah'ers
opvatting dat iedere "revolutionaire
linksecrimineel is, getuigde slechts
van de wensdromen, waaraan hij
zichzelf m de loop der jaren had
overgegeven.
