1
i
i
"ïmvfffiJl'ïJ*,'
8
TROLW/KWARTET ZATERDAG 32 MEI 1973
KUNST K19
door J. van Doorne
Paul van Ostaijen behoort tot de
vernieuwers van de Nederlandse
poëzie Hij is niet een groot of
jachtig dichter, dus een dichter
die grote invloed heeft gehad op
het geestesleven van zijn tijd. Zijn
betekenis ligt op het gebied van
de vormgeving. Hij is een expres
sionist. Niet de zin. maar het
woord is bij hem van betekenis.
Niet de logische mededeling moet
de dichter nastreven, maar het
overbrengen van gevoelens die in
het enkele woord zijn te vinden.
Aan die expressiviteit kan de
typografie hand en spandiensten
verrichten: het letterbeeld en de
plaatsing van de woorden binnen
de begrenzing van de pagina zijn
bij de ontwikkeling van het pro
ces der expressie van belangrijke
betekenis.
Titelblad van een gedicht
in de 'Bezette Stad'.
Paul van Ostaijen in zijn
middelbare-sehooljaren.
Filmkroniek door dr. H. S. Visscher
Er is zo langzamerhand een om
vangrijke literaratuur ontstaan
over de films van Sam
Peckinpah. Verwonderlijk is dat
niet, want hoe verschillend
films als "The ballad of Cable
Hogue', 'The Wild Bunch',
'Straw dogs' en Junior Bonner'
ook gesitueerd mogen zijn in de
ruimte of in de tijd, het is zon
neklaar dat Peckinpah niet 'zo
maar' een stelletje films maakt,
maar als een echte 'film-auteur'
voortdurende bezig is met det
bewerking van bepaalde thema's
die hem zeer hoog zitten.
de
Het j©nge levmvan Paul SOstaijen
He? is mei dat Van Ostayen
slechts oog had voor de vormgeving.
Integendeel. Hij is wel.degelijk sterk
sociaal en politiek geëngageerd. Maar
daarom juist wilde hij af van de
geijkte vormgeving, van de esthetiek
van rijm, ritme, metrum en het voor
geschreven aantal versvoeten per re
gel. De schoonheid mocht de xpres-
sie met voor de voeten lopen. Nieuwe
gevoelens vereisen nieuwe vormen.
Van Ostayen is een revolutionair.
Hij heeft en merkwaardig en kort le
ven geleid. Hij was tuberculeus en
dat deed hem snel opbranden. Op 22
februari 189(5 werd hij in Antwerpen
geboren en hij stierf op 17 maart 1928
in het sanatorium voor tuberculoze-
patiëruen 'te Vatton* in Miavoye- An-
thée bij Namen. Hij kwam voort uit
een eenvoudig gezin als de jongste
van zeven kinderen. Hij had zeer een
zijdig! belangstellingen en mislukte
dan ook op drie onderwijsinstellingen.
Tijdens de oorlog was hij klerk op
het Antwerpse stadhuis en verdiende
er tevens wat bij als sportredacteur.
In 1917 haalde hij ziet een veroorde
ling op de hals wegens belediging van
kardinaal Merrier maar de Duitsers
zorgden ervoor, dat dit niet doorging.
Hij vond het daarom maar bete; na
de oorlog naar Berlijn uit te wijken.
Hij is er liftboy en winkelbediende
geweest Maar hij hield het er niet
uit en hij ging in 1921 naar Antwer
pen terug, waar hij weer veroordeeld
werd, amnestie kreeg en in dienst
moest Na een kort verblijf in Brussel
kwam hij naar Antwerpen terug. Zijn
kwaal verergerde. Na enkele malen
gekuurd te hebben, kwam het einde.
Hij werd begraven op het kerkhof
ren het santonum; vier jaar later
werd zijn stoffelijk overschot naar
Antwerpen gebracht en bijgezet op de
begraafplaats Schoonselhoi In 1952
werd het verplaatst naar het 'erepark*
aldaar.
Aanleiding tot het schrijven van de-
ze bijzonderheden is de publikatie
van zen van zijn geschriften, dat niet
in zijn verzamelde werken voorkomt
Het Nederlands Letterkundig Museum
heeft in zijn reeks 'Achter het boek'
twee hoofdstukken gepubliceerd van
een autobiografische roman, die Van
Ostayen in 1923 is begonnen te schrij
ven; het is bij dis twee hoofdstuk:; m
gebleven. De hoofdstukken heten 'Het
landhuis in het dorp' en 'De jongen*.
Toen, aldus Gerrit Borgers in In
leiding tot de uitgavz ran Ostayen
omstreeks Pinksteren 1921 naar Ant
werpen terugkeerde, liet hij het ma
nuscript in Berlijn chter bij zijn
vriendin Emmeke Clement lie het
enkele jaren voor haai overlijden ter
beschikking heeft gesteld. Dat gebeur
de in 1965.
De hoofdfiguur van de -oman heet
Cor Hes. De bijzonderheden van het
leven van Cor les komen nagenoeg
overeen met die var; het leven van
Paul van Ostayen. Er is zonder twijfel
sprake van een autobiografische ro
man. De roman werd in de winter
van '18 -'19 ontworpen, dus in Ber
lijn. Wat is ae bedoeling geweest?
Meestal >eginnen auteurs op zei late
re leeftijd aan het schrijve van auto
biografe: ;e romans. En deze roman
is eigenlijk eert auto-biografie, zozeer
volgt het boek het leven van de au
teur. Ik geloof daf het niet moeilijk
te raden is: Van Ostayen heeft zijn
h, iding tijden;, de oorlog doorzichtig
willen maken. Niet dat die houding
zo schandelijk was of verdediging be
hoefde. Hij was, evenals Wies Moens.
die na de oorlog naar Nederland
noest itwijken, een driftig activist.
Felle Vianungei leefden in een be-
narde situatie; Vlaanderen werd door
Wallonië onderdrukt en het Duitsland
van '14-'18 was niet een nationaal-soci-
alistisch Duitsland. Geen wonder, dat
Vlamingen zich vergisten in de rol
die het stamverwante Duitsland zou
kunnen spelen in de bevrijding van
Vlaanderen.
De beide hoofdstukken verschillen
niet zoveel van andere autobiografi
sche romans. Het beeld een jon
gen wordt opgeroepen, die zijn weg
nog niet weet te vinden in de doolhof
van religieuze, erotische en sociale
gevoelens. En de maatschappelijke
moeten erbij gevoegd worden.
Duidelijk is, dat Paul van Ostayen
toch afstand genomen heeft van Cor
Hes, ofwel: van de jongen die hij eens
was. Hij becommentarieert hem regel
matig.
^tTK/uifui i hij jianrmtrniqjiji
1
ft "''ij !i1 rj
■kteDWM
ÉSH7Ö W
Van Ostayen is er een jongen van
vijftien jaar in, die al begnp heeft
van maatschappelijk onrecht. Kerk,
maatschappelijke bovenlaag en Wallo
nië wekken opstandige gevoelens in
hem, die hij, kind van zijn opvoeding,
nog ais zondig ervaart Mede daardoor
en/aart hij ooi zij ontwakende sexu-
aliteit als zondig. De twee met grote
vaart geschreven hoofdstukken zijn
voer voor psychologen. Is het nu Cor
Hes of ie veel oudere Paul van Os
tayen die zo'n diep inzicht krijgt in wat
de taalstrijd genoemd wordt? Het ro
manfragment getuigt ervan, daf in
Helgië niet zozeer een taalstrijd
heerst abwel een maatschappelijk-so-
ciale strijd, waarbij de kerk aan de zij
de van de machthebbers staat Wallo
nië misgunt de Vlaamse arbeider;: en
boeren hun taaltje allerminst. Als het
Frans maar de voertaal van de intel
lectuele en maatschappelijke boven
laag blijft
Wie de jeugd van de loodgieterszoon
Paul van Ostayen, als collaborateur
gebrandmerkt erkend als een van de
grote Vlaamse expressionisten in de
literatuur, jong gestorven en thans
rustend in een eregraf, wil leren ken
nen, moet zich dit boek aanschaffen.
Het is uitstékend geïllustreerd, onder
meer met de afbeeldingen van een
aantal-bladzijden van het manuscript
Het is ingeleid en geannoteerd door
Gerrit Borgers, dat wil zeggen, het is
uitnemend ingeleid, uitvoerig en
nauwgezet geannoteerd.
Van Ostijen heeft behalve proza en
kritisch praza^vter gedichtenbundels
«itgegeve en Sf .lósse; gedichten na
gelaten. De laatste zi|n voor uj en
voor vele anderen, de beste. Na zijn
experimentele poëzie, waar de typogra
fie een grote rol in speelt en die een
afsluiting vindt in het vermoedelijk
grotend sis te Berlijn ontstane 'Bezet
te 'Stad', heeft hij gedichten geschre
ven van grote muzwale schoonheid
teder soms, speels, en soms vervuld
van diepe nelancho" 'i. Mij persoon
lijk is Melopee' be; dierbaarst Uit
eeri Hterair-historisch oogpunt is 'Be
zette Stad' van grote betekenis.
Tijdens zijn leven heeft Van Ostayen
de erkenning van de bundei niet ge
zien. Toen hij stierf, was de bundel
nog niet uitverkocht De bundel werd
tot een zeldzaam boek.
Thans is een tweede druk bij Bert
Bakker te Der Haag verschenen. Het
is een onveranderde fotografische her
druk van de eerste en enige uitgave
van de editie uit dess uitgave 1922. De
fotografische afbeelding en ook de
achterzijde van bet boek geven juister
als jaartal 1921. Het spreekt van zelf,
dat de 'origmaalhoutsneden' en teke
ningen van Oskar J aspers in deze uit
gave, die hetzelfde grote formaat
heefi als de oorspronkelijke bundel,
mede in het boek te vinden zijn.
Nu wij al zoveel afstand hebben geno
me; van bundels als deze, is het ge
makkelijker de gedichten te genieten
dan voor zijn, van Ostayens, tijdgeno
ten. De gedichten zijn exponenten van
en turbulente ijd en zij zijn uiterst
belangrijke. literaire fenomenen.
Graag vestig ik daarom Mor de aan
dacht op deze waardevolle uitgave.
Paul van Ostaijen: 'Het ndhuis in
het dorp De Jongen'. Uitgave van
het Nederlands Lettertemdij, Museum
in de reeks 'Achter het boek'. Inge
leid en geannoteerd door Gerrit Bor
gers. Gebonden en geïllustreerd. Aan
tal bladzijden 95. Jaar van uitgave
1973. Pri 15,-
Paul van Ostayen: 'Bezette Stad'.
Tweede druk, BIJ Bert Bakker te ©en
Haag. Pagina's nie genummerd. Geïl
lustreerd Prijs ƒ18,50. Jaar van uit
gave 1973.
JUNIOR I >0NNBR: BEN 6IV l SHMIMH-HELD
Een van die thema's is het geweld.
'The Wild Bunch' was een
gigantische film met gigantische
geweldsscènes, die vooral ook
opvielen «oor de tijdsdeformaties
waaraan Peckinpah ze onderwierp:
vertraagde opnamen die het geweld
als het ware boven de tijd uithieven
en er een beklemmende,
overweldigende esthetiek in
ontdekten. Toen daar bovenop nog
'Straw Dogs' kwam - film over een
intellectueel, een mathematicus, die
eerst consequent en tot op de grens
van lafheid toe voor het geweld
uitwijkt, maar tenslotte losbreekt in
een ware geweldsorgie was voor
velen zijn portret eens en voor
altijd getekend en werd hij het
voorwerp van velerlei verontruste
n verontwaardigde moralistische
kritiek.
Vooral voor de laatstgenoemde
critici moet 'Junior Bonner* een
aerkwaardige verrassing zijn. Er
komt eigenlijk maar één grote
gerathtspassage in voor in een
etablissement dat in vroeger dagen
zonder meer de 'saloon' zou zijn,
maar nu een doodgewoon café is
waar de bezoekers van de jaarlijkse
grote rodeo-show in Prescott
(Arizona) in d lunchpauze
samenscholen. Het gevecht, ontstaan
doordat Junior te lang met een
Meisje danst naar de zin van haar
begeleider, is door Peckinpah
humoristisch behandeld, goedmoedig
soortgelijke scènes uit de klassieke
'western', waarin niemand ondanks
de zwaartste dreunen ernstig gewond
wordt, parodiërend. De taartspelers
zetten onvoorstoorbaar hun spel
voort, het geamuseerd toekijkende
publiek blijft onverdroten z'n borrel
{rinken terwijl vlak voor hen
vechtende mannen als geslachte
ossen neertuimelen. En Junior zelf
staat met het meisje in een
aangrenzende telefooncel en wisselt
de eerste kus met haar.Evenmin
is het èch. geweld als Ace, de vader
van Junior, teleurgesteld omdat zijn
zoon geen geld heeft om hei; te
lenen, z'n Steison-hoed van diens
hoofd slaat En de vuistslag die
Junior ren zijn broer Curly te
incasseren krijgt wordt >or hem
zonder enige verdere consequentie
verwerkt.
Terwijl het geweld in 'Straw Dogs'
Woed-emstig is, blijkt het geweld in
'Junior Bonner" min of meer
vrijblijvend. Het is een 'ouderwets
geweld dat z'n tijd gehad heeft,
zoals élles wat in deze film
voorkomt z'n tijd heeft gehad.
Neem de rodeo's. Junior Bonner is
een rodeo-kampioen. Hij trekt met
zijn paard van rodeo naar rodeo ea
verdient zo zijn geld. Maar hij is al
een kampioen-op-zijn*retour. De film
besteedt veel aandacht aan de lange,
eenzame auto-tochten van Junior
door het wijde land van Arizona.
Maar ook die beelden hebben een
vreemde ironie. Junior is wat in de
klassieke "western' een 'out-law' >u
zijn: da eenzame zwerver die buiten
de burgerlijke samenleving staat en
op zijn paard rusteloos de steppen
doorkruist Maar het archetypische
beeld van de man-te-paard is
vervangen door het beeld van de
man-in-de-auto die zijn paard
opgesloten in een kleine aanhanger,
achter zich aan voert.En de
rodeo's waar hij naartoe gaat,
hebben hetzelfde 'Ersatz'-karakter:
spectaculaire shows waar de
Amerikanen zo dol op zijn en die
rechtstreeks voortkomen uit een
vergeefs, nostalgisch teruggrijpen
naar een groot verleden. De
hoofdschotel van zo'n rodeo is de
'rit' van een cowboy op de rug van
een wilde stier; de man die er op zit
heeft tot taak 8 lange sekonden op
de rug van het dier te blijven en
dat lijkt dikwijls eer. vrijwel
onmogelijke opgave. Voor Junior
draait de essentie van zijn leven om
die acht sekonden niet allereerst
om de prijs, maar simpelweg om het
duel zelf. 'Ik ben aar; m'n eerste
miljoen begiz', zegt Curly, Juniors
broer die zich met succes in de
commercie gegooid heeft ais
exploitant van een earavanpark, 'en
jij bent nog altijd aan het werken
voor 8 sekonden.
Maar als de voorbereidingen
getroffen zijn de film besteedt
grote aandacht aan de zorgvuldige
technische voorbereidingen van de
rodeo-rijders en de stier
gevangen staat in zijn nauwe, stalen
hok zodat de rijder op zijn rug kan
klimmen, breekt het grote moment
aan. Vlak voordat, de grendel
losgetrokken wordt waardoor de
stier zijn vrijheid herkrijgt, zien wij
een aantal subjectieve shots
herinneringsflarden van Junior aan
vroegere wedstrijden. Ze hebben een
totaal andere snit en kleur dan de
andere opnamen. Ze vormen een
verhevigde wereld op zichzelf. Ook
in het begin al, wanneer de
génénquf op het doek verschijnt,
worden door het in stukken
verdeelde doek split-screen'
die werelden tegenover elkaar
gesteld: een hevige, levende wereld
van orduidehjke maar authentieke
beelden tegenover de klare, heldere,
scherpomlijnde beelden van Steve
Mcqueen na afloop van de wedstrijd.
Voor die 8 sekonden heeft Junior
alles prijs: een gevestigd home,
maatschappelijk aanzien, geld. Het
tragische is dat de '8 sekonden'
alleen nog te beleven zijn in een
show, dus als Ersatz. En dat maakt,
tot op zekere hoogte, van het geweld
van de rodeo 6ók Ersatz.
Het wérkelijke geweld ligt heel
ergens ander in de film, als niet de
geduchte stier Sunshine Juniors
tegenstander is, maar de zielloze
machine. Op weg naar Prescott
passeert Junior de oude,
verwaarloosde farn van zijn familie.
Het houter huis blijkt verlaten te
zijn. Aan alle kanten zijn bulldozers
en graafmachines bezig het terrein
te effenen voor de lucratieve
onderneming van Curly, die de boel
voor een appel en een ei van zijn
vader heef gekocht en er nu een
caravan-park van gaat maken. De
bulldozers bedreigen letterlijk Junior
en zijn paard Een komt recht
tegenover Ainiors auto te staan
massief en dreigend zoals later de
stier Sunshine, Junior komt precies
op het moment waarop de
bulldozers het oude farm-house gaan
'opruimen'. Als bokkige monsters
stormen ze op het huis af, stoten er
dwars doorheen met een wreed,
onaandoenlijk geweld. Ook hier
weer manipuleert Peckinpah de tijd
en rekt haar uit, zoals in de ïodeo-
cènes en in 'The Wild Bunch',
Hier hebben we het échte, het nieuwe
geweld. De machine is de werkelijke
egenstander niet meer het
levende wezen.
Dat blijkt ook uit de
carnavalsoptocht die aan de rodeo
voorafgaat: eer; show waarin imitatie
en machine de plaats van 'het leven'
hebben ingenomen. Junior en Ace,
de vader, ontmoeten elkaa: in die
optocht en nemen gezamenlijk te
paard de benen dwars door keurig:?
achtertuinen heen: eer dollemansrit,
een soort van euforie die eindigt op
het verlaten station alweer zo'n
typische western-lokatie vaar
Junior zijn vader vertelt dat hij
geen cent heeft en dus ook Ace niet
kan help»n bij de verwezenlijking
van diens nieuwe droom die
veelbetekenend genoeg nie, meer in
Amerika maar in Australië, Ace
is een soort van archetype: zwerver
van de oude stempel die zich nooit
aan huis cn haard heeft kunnen
binden en zich niet onderwerpt aan
het verzekerde moderne leven. Niet
toevallig ontmoeten we hem voor
het eerst in het ziekenhui» waar hij
met een verbondei hoofd ligt Hij is
gewond, een invalide, het archetype
is beschadigd. Maar evengoed neemt
hij even later weer de benen,
ontvlucht de al te koesterende
zorgen van de verpleegster en
wikkelt, eenmaal op straat gekomen,
het verband los van zijn hoofd.
Tussen Ace en Junior zit
onherroepelijk een generatiekloof.
Dat wordt fantastisch verbeeld in de
passage op het station als tüssen
Ace en J unior door langzaam een
reusachttige Diessellokamotief en
'machine* voorbijglijdt en hen
aai elkanders oog onttrekt
Ace kent geen compromis. Junior
kent het tot op zekere hoogte, wel.
Hij leeft als Ace, eenzaam in een
veranderde wereld Hij accepteert
die wereld niet en blijft een 'Icmely
hunter*, immuum voor de
verleidingen van die wereld. Maar
desalniettemin grijpt en leeft hij
haar om de '8 sekonden' die zij hem
telkens toestaat, al is het dan ook
maar tijdens een show. Ace
daarentegen heeft zijn droom
goud vinden verlegd naar
Australië. En Juniors aandoening
omdat hij Ace niet met geld helpen
kan, Is méér dar. verdriet om zijn
financiële onmacht Junior is
'junior*: wat hij Is en belijdt en
beleeft als wezenlijk, dankt hij aan
het archetypische vaderbeeld,
Vandaar zijn vanzelfsprekend gebaar
als hij de prijs gewonnen heeft: hij
koopt voor Ace een vliegticket naar
Australië en laat het hem bezorgen.
Hij zorgt dat de droom kan blijven
voortbestaan ook tegen beter
weten in omdat het ie basis en
rechtvaardiging van zijn eigen
droom is: de 8 sekonden 'leven* die
de moderne wereld van de
commercie en de machine hera nog
gunnen. Waarna hij alleen verder
trekt naar een ongewiss» maar
bevrijde toekomst. Zoals David aan
het slot van 'Straw Dogs'. Laatste
bewijs hoe'n complete en gave
Peckinpah-held Junior Bonner is.
