m
Hl
&HT'd
1
8HÉi
■lllillii
m
4
s
iMiP
«1
fel
£16
TR'OUiW/KW.ARTET ZAfflEKDiAG 18 AUGUfSTiUiS 1973
KUNST
T17/K17-
i
m
:PoI Bury: 'Koekepan met eieren', 1969
Daniel Spoerri: 'Ontbijttafel', 1970.
jdoor G. Kruis
^Consumptiedwang
OM
Valstriktaferelen
Verteerbaar
agsSsSfflS
«IS?
ÏM3B
si»»
DANÏE SPOERRI
Peter Ohlow: 'Can Can-been', 1972.
;door J. van Doorne
Mysterie
Een van de karakteristieke wer
ken van De Chirico: De Trouba
dour uit 1916.
Freud
Magisch-realisten
ii
KUNST 111 OP
TEETEN...
lEat-art, eetkunst, ter gelegenheid
Ivan de ingebruikneming van de
Jniemv-e feoffie-ruixnte, daar en
|in de hal van het Centraal
tMuseuxn in Utrecht.
Zomaar een dertigtal objecten,
begeleid door een heel eenvoudig
jstcnciltje, waarin, om maar
ineens met de deur in huis te
vallen, weer een maximum aan
wazige wijsgerigheden op twee
jpagmaatjes geperst is.
ft Zal best wel weer goed bedoeld
zijn, maar waarom toch altijd,
bij alles, direct dit soort uiterst
'serieuze benaderingen. De opzet
Van deze tentoonstelling was
Vonder meer leuk: een nieuw
restaurantje, dus eat-art.
Omschrijf dat een beetje afstandelijk,
'n tikkeltje badinerend en het -
publiek, vooral ook het onwennige
publiek, in deze zomertijd zal het
allemaal wel grappig, een vondst
irinden en het heel gewoon, met een
^glimlach bekijken.
.'Maar nee hoor, nadat èr duidelijk is
gemaakt, dat eat-art objecten betreft,
;die helemaal uit eetwaren of
snoepgoed bestaan ('die veelal
samengdsteld zijn uit voor
•konsumptie bestemde grondstoffen of
produktenen dat de term
geïntroduceerd werd door Daniel
Spoerri barst men pas goed los in het
.museale mandarijnentaaltje: 'In de eat
art worden konkrete figuratieve
slementen benut om door middel van
tisolering en vervreemding door
opeenstapeling, gedeeltelijke
.vernietiging, verandering enz. de
Consumptiedwang te doorbreken. De
.dingen verschijnen ondanks hun
jpreciese figuratie toch onwerkelijk
tomdat ze losgemaakt zijn uit hun
Causaal verband. Zij worden tot
aronisch-provokatieve tekens. Op deze
wijze brengt de eat-art een
verwarrend effect teweeg bij de
toeschouwer een daagt uit tot
kontemplatie. In de bezinning op de
westerse welvaartsmaatschappij,
waarin sommigen begonnen zijn het
gedachteloos en onverantwoord
konsumeren van een overvloedig
aanbod aan te klagen, is zonder
twijfel een van de kiemen tot het
ontstaan van de eat art te zoeken'.
Daniel Spoerri eigenlijk Daniel
Isaak Feinstein, 1930, Galati,
Roemenië die eerst missionaris In
Tibet wilde worden, die
fruitverkoper, kellner, dichter, kok
en eerste danser bij de Opera van
Bern was, begon er mee.
Hij verkocht, dat was al in 1961 en
toen ontstond ook de naam eat art,
gewone kruidenierswaren in een
kunstzaal te Kopenhagen, maar die
waren wèl gestempeld 'Attention
Daniel Spoerri Oeuvre d'arf,
Opgelet kunstwerk! Toen, zegt men,
tegen gewone winkelprijzen. Rijk zal
je wezen wat zo'n pak lucifers of zo'n
blikje tonijn nu opbrengt Zo
bevindt zich ook een kast met -
kruiden, met als enig extra een
handtekening van Spoerri, in het
Moderns Museet te Stockholm.
Later, na 1963, begon'ie met zijn
'tableaux-pièges', valstrikschilderijen,
valstriktaferelen. Hij lijmt daarvoor
stukken 'dagelijks leven' vast Iemand
bijvoorbeeld geeft een dinertje voor
een paar vrienden.Tijdens zo'n zitting
krijgt de tafel een nogal verwarrend
aanzien. De een heeft nog wat op zijn
bord, de ander heeft net z'n sigaret
uitgemaakt in een restje soep en de
derde heeft een ongelukje gehad met
de slasaus of, nog beter, met de
tomatenketchup. Op zo'n moment
roep Spoerri dan: 'Stop!' (Met andere,
meer museale woorden: hij
doorbreekt nu de consumptiedwang).
Iedereen houdt op en Spoerri slaat nu
aan het lijmen. Alles wordt aan alles
vastgeplakt en daarna is het
kunstwerk gereed en kun je het
tafelblad (zonder poten uiteraard) als
een schilderij tegen de muur hangen.
Op de tentoonstelling in Utrecht is er
een eenvoudig ontbijtje te zien, dat
op deze manier tot stand kwam.
Verder van Spoerri enkele van zijn
befaamde broodddegobjecten:
damesschoenen, kinderschoentjes, 'n
paar sandalen en een vogelkooitje
waaruit bol gerezen brood puilt In
die 'vormen' zijn ze kennelijk ook
gebakken. '(Op deze wijze brengt de
eat art een verwarrend effect teweeg
bij de toeschouwer en daagt uit tot
kontemplatie').
Andere voorbeelden van deze
'verteerbare' kunst: zoetig, zoals
'Candy* van Arman, snoeperige
marsepeinen vrouwebeetjes achter
plexiglas; een beetje zouteloos zoals
de 'Met spaghetti gevulde Balans-
macaroni' van André Thomkins, één
stukje spaghetti in één pijpje
macaroni, geplakt op grauw papier,
hoe komt zo'n man er op, of ronduit
smakeloos zoals Güntdr Weseleris
'Ademobjekt', een vies stuk brood
waaruit een stuk steekt, dat duidelijk
een schadelijk knaagdier suggereert.
Pol Bury's 'Koekepan met eieren' zal
maar weinig bezoekers opvallen; ze
staat helemaal achteraan op de bar in
de koffiekamer, alsof het zo hoort. Ze
dansen een beetje in de pan en t
enige h. dat er misschien nu en dan
zich iemand afvraagt wat die ober
toch bezielt, want wie bakt er nou
eieren met schaal en al.
De kunstenaars die chocolade
gebruiken, zoals Bemhard
Luginbilhl ('Vleugelmoervormige
figuur van chocolade' en een
uigewerkte voorstudie daarvan) en
John Giomo ('chocolade gedicht')
brengen al heel weinig variatie in dit
artistieke menu: banketbakkers maken
al heel lang veel gekkere en mooiere
dingen. Ik heb zo'n chocolade
autootje dat je vroeger op
Sinterklaasavond kreeg eens
maandenlang bewaard. Dat was
natuurlijk maar een multiple
Nee, dan Diter Rot, die laat het, net
als zijn 'Spiegel'-worst (een worst
waarop een kop van het weekblad
'Der Spiegel' geplakt is in plaats van
een etiket) en zijn blauw gïVerfde
hompjes kaas, tenminste lekker
beschimmelen. Van Rot heb ik
destijds op de grote tentoonstelling in
Den Haag 'Zonsondergangen' gezien,
!w ui
«S'SK.n.i jr-bAu. j«1i J-i
V fc.'"" T. ^"'"'bïcuuL.P1
Bi lMtiuuHËSi$E-P92l£ ÖLr*fifcnJsf2ï.§H®lir
f r-m
v.-- ':V.
"H-^inSkr'F.
T< p£..
gewone, traditionele voorstellingen,
alleen was de zon dan een plakje
(uiteraard op den duur bedorven)
worst, en landschappen, die hij met
smeerkaas op schuurpapier
schilderde Die werden vanzelf
mooi van kleur.
Als je een keer een half afgekloven
haring aan een touwtje met
certificaat van echtheid, getékend
door prof. Joseph Beuys, nu
wereldhervormer, oplage 25 stuks hebt
zien verkopen voor tweehonderd
mark, kijk je van dit soort projecten
niet lae&r op. Wel telkens weer van
de kunsthistorische begeleiding, ook
nu weer: 'Zijn (Diter Rot's)
produkties vertonen het -wezenlijke
kenmerk van de realiteit als
verandering, waarbij het schimmel-' en
rottingsproces tot provokatief-satiiisch
tijdsdokument van de
levensmetamorfose wordt*.
Zo'n gezwollen tekst kun je voor mijn*
gevoel niet met goed fatsoen de vaak
toch al wat verbaasd binnenkomende
zomerbezoekers in de handen -
drukken. Dat is een tegendraadse
manier van bezoekerswerving.
Nogmaals, het is gewoon een leuke,
toepasselijke tentoonstelling; -waarom
dat gratis gidsje ook niet een beetje
feestelijker gehouden? Dat
engagementsgedoe eromheen, doet
modidus, sterker: onecht aan. Dat
bijvoorbeeld kritiek op het
'gedachteloos en onverantwoord
konsumeren van een overvloedig
aanbod' een van de kiemen zou rijn
van de eat art is, met permissie, je
reinste onzin. Dat eat art een
heleboel ludieke mogelijkheden biedt
is een heel andere zaak.
GEDAAS
i W - A
Maar waarom toch. altijd dat gedaas
eromheen? 'k Zal, ook nooit dat
verhaal vergeten om die 'ice-boxes' van
Woody van Amen. Gekke apparaten,
voorzien van een koel-motor, die de
steeds veranderende boeiende vormen
van de ijsafzetting te zien gaven.
Kunst of geen kunst, doet er niet toe.
't gaf een leuk speels Affect Maar dan
las je plotseling, dat je,toch met
geëngageerde, kunst te maken had.- -
Slogans als: 'verzet tegen de
consumptiemaatschappij, anti-
consumpöemachdne';'-je kunt er
immers nog geen pilsje in koud
houden1. En: 'telkens koopt hij de
kunstenaar weer een koeimotor en
ontneemt die de kans bij te dragen
tot het Gerieflijker Leven'. De
kunstenaar zelf zou het overigens niet
graag zonder dat koude pilsje doen
Kunstenaars moeten hun kunst
verkopen om te leven. Ook deze
kunstenaars, die dan hun kritiek op
de consumptiemaatschappij voor veel
geld slijten aan het 'establishment'
d'd enige groep, die kunst die 'in' is,
betalen kan om daarna deel te
kunnen hebben aan die maatschappij.
Dat is, om in de sfeer te blijven, wat
wel eens briefstuk-socialisme genoemd
is
Bekijk deze eat art in Utrecht en
denk er eerlijk het Uwe van.
Het machteloos dromen van Giorgio de Chirico
Dat er een geheel andere zintuigelijbe ervaring van de werkelijkheid
dan de onze denkbaar is, zal wel niemand ontkennen. Maar dat wij,
mengen, die andere ervaring niet kunnen ondergaan, moet eveneens
als juist worden erkend. Wij zijn gebonden aan onze zintuigen.
Want onze ervaring hangt af van onze structuur; zij is uniek, zoals
de mens uniek Ï6.
Toch kan de mens, en ook dét be
hoort tot zijn mogelijkheden, buiten
de ervaringswereld van zijn zintuigen
treden. Hij kan dat doen door de 'ge
wone' wetenschap, én door de meta
fysica te beoefenen. De wetenschap
leert de mens, dat een stuk ijzer dat
zich aan zijn ogen en handen voor
doet als ware, harde en onbeweeglijke
materie, in feite niet anders is dan
een onvoorstelbaar lege wolk van
deeltjes, die zich met onvoorstelbare
snelheid ten opzichte van elkaar be
wegen en bijeengehouden worden
door krachten en wetmatigheden
waarvan wij de oorsprong niet ken
nen.
Maar wat is 'in feite'? Is de menselij
ke ervaring dan bedrieglijk? Natuur
lijk met. En dat 'natuurlijk' moet dan
letterlijk genomen worden. God, of
voor wie niet in Hem gelooft, de Gro
te Scheppingskracht, heeft gewild, dat
de mens zijn wereld zou ervaren zoals
hij die ervaart. Die ervaring is open
baring. En tegelijkertijd verhulling.
Maar zoals de mens die brok ijzer er
vaart, zo is dat stiu ijzer.
De wetenschap voegt aan dat beeld
van het zijn der dmgen eigenschap
pen toe die verborgen zijn voor de
naïeve ervaring.
En ook de bovennatuurlijke ervaring
doet dat. En die is veel moeilijker te
omschrijven. Het is mogelijk, de stof
te ervaren zonder weet te hebben van
haar atomaire structuur, het is echter
niet mogelijk, het bestaande slechts te
ervaren als resultaat van onze zintuig
lijke waarneming. Onze geest ervaart
méér. Religieus uitgedrukt: God open
baart zich m de natuur en dat ervaart
de mens in zijn diepste wezen.
Men kan dat een mystieke beleving
noemen. De mens ervaart dat er een
werkelijkheid échter en in de werke
lijkheid is. Het heelal is één groot
mysterie. Zo het heelal uit slechts één
waterstof-atoom zou bestaan, dan nóg
zou dat heelal een groot mysterie
zijn. Het gaat niet om veel of wefinig,
maar om het bestaan als zodanig.
Het spreekt vanzelf, dat de mens ge
tracht heeft, uitdrukking te geven aan
zijn mystieke ervaring. In alle cultu
ren vindt men dat, ook in de meest
primitieve. Ja, juist in de primitieve
culturen. Een machtige, grillig ge
vormde boom was voor de primitieve
mens méér dan een schepsel; de pri
mitieve mens ervaarde het mysterie
van die boom. Die boom werd dan
ook de woonplaats van een god, ja die
god zélf.
Het kan niet anders, of de Westerse
WWfe. -
niWj. tl.-
mens zou, na te zijn teleurgesteld in
het rationalisme, de mystiek der din
gen, het mysterie van het geschapene,
weer herkennen en ondergaan. Er
loopt een duidelijke ontwikkelingslijn
van het realisme via romantiek en ex
pressionisme naar het sur-rea!isme.
Tot de grote sur-realisten behoort Gi
orgio de Chirico, die vooral als schil
der bekend is.
Het is een grote fout, te denken, dat
als men maar knap genoeg is en een
sur-realistisch kunstwerk 'duiden'
kan, men op het spoor is van het ge
heim van het bestaan. Het sur-reahs-
me openbaart het mysterie van het
bestaan niet, bet openbaart de ver
wondering van de kunstenaar over
dat bestaan. Wie een sur-realistisch
kunstwerk met Freud te lijf gaat, kan
wel interessante ontdekkingen doen,
maar die hebben betrekking op de
kunstenaar en niet op het afgebeelde:
het bestaan blijft er even onbegrijpe
lijk door.
Er wordt heel wat getheoretiseerd
over sur-realistische kunst en dat dik
wijls op een manier waaraan voor
geen zinnig mens een touw vast te
knopen is.
Het is ongetwijfeld waar, dat de sur
realist op zoek is naar een andere
werkelijkheid, die hij ervaart maar
niet betrappen kan. Maar er spelen
ook heel andere, minder geheimzinni
ge zaken mee, zoals het plezier in het
scheppen van bizarre vormen. Ook
speelt het verlangen mee, de zintuig
lijk waarneembare werkelijkheid te
ontmaskeren, iets dat voor mij een
zinloze handeling is omdat die tot
mislukken is gedoemd.
De Chirico is weer van zijn sur-realis-
tische schreden teruggekeerd. Zijn
schilderwerk is heel bekend; veel
minder bekend is zijn literaire werk.
Giorgio de Chirico is in het Griekse
Velos geboren, waar zijn vader als in
genieur werkte. Dat was in 1888. Na
de dood van zijn vader keerde het ge
zin naar Italië terug. In 1925 is hij
weer eens in Parijs; daar leert hij de
sur-realisten kennen en in die stad
schrijft hij ook zijn eerste, grote lite
raire werk: 'Hebdomeros', Het werk
was al spoedig onvindbaar. In 1964
kwam het opnieuw te Parijs uit; het
werk bleek niets van zijn verrassende
vitaliteit verloren te hebben. En
thans is de Nederlandse vertaling uit
gekomen.
Het is, dat moet gezegd, een boeiend
boek, een fascinerend boek. Het is
een lange droom, die, zoals de echte
droom dat doet, een werkelijkheid op
bouwt die zich niet stoort aan tijd of
plaats: elke belevenis «erglijdt in een
andere zonder dat van een logische
ontwikkeling sprake is.
Hebdomeros gaat met twee vrienden
door het leven. Jeugdherinneringen
zijn in de droom verwerkt, maar ook
bepaalde inzichten en gevoelens, die
meestentijds vijandig zijn ten opzichte
van het normale bestaan.
Nu is 'Hebdomeros' met een echte
droom; hij is geméékt. Het knappe
van het boek is ongetwijfeld, dat de
roman als een echte droom aandoet.
De grootste kwaliteit van het boek is
voor mij, dat het blijk geeft van een
ongelooflijk veelzijdige inventiviteit,
een boeiende vrucht van een onge
breidelde fantasie.
Het maken van vreemde zaken die
goen nut hebben dan dat ze verbazen
en dus genot geven, is geen ijdele ar
beid, maar nadert die toch dicht.
Verschillende auteurs wijzen erop, dat
Chirico een nieuwe mythologie zou
hebben geschapen, waarin hij sporen
van de oude mythologie zou hebben
opgenomen. Nu zit de mensheid be
paald niet op een nieuwe mythologie
te wachten.
Maar dat is het ergste niet. Wat
vreemder is, is dat men spreekt van
het scheppen van een mythologie. En
dat gaat nu eenmaal niet. Een mythe
wordt niet gemaakt; een mythe ont
staat buiten de wil van de mens om;
zij kan echter wel als zodanig ontmas
kerd worden, namelijk tot onherken
baar geworden overlevering van enig
feit of inzicht
Ik geloof, dat het meeste van wat
over De Chirico's sur-realistische
werk geschreven is, metafysische bom
bast is.
Over blijft, dat hij en andere sur-rea
listen, begaafd met een grote fantasie
en behept met het verlangen tot het
scheppen van bizarre vormen, zich
een diepte aanmeten die zij niet bezit
ten. Ik neem aan, dat rij tevens trach
ten uit te drukken, dat rij in de wer
kelijkheid het mysterie vermoeden.
Maar zij worden slechts vervuld van
wrok en niet van verwondering.
Wat voor de primitieve mens dodelij
ke ernst was, namelijk zijn ervaring
van het bezield rijn van alle dingen
en de aanwezigheid van onzichtbare
machten (primitieve religie), is bij fi
guren als De Chirico verworden tot
een nogal snobistisch spel.
Veel meer dan de sur-realisten heb
ben de magisch-realistea die 'andere'
werkelijkheid voelbaar gemaakt. Bij
hen geen wrok, geen opstand, maar
een verwondering die tot verrukking
leiden kan.
De Hebdomeros van de roman is geen
moderne Homeros, zoals die titel sug
gereert. Wel dwaalt hij door vreemde
streken en beleeft vele avonturen,
maar hij komt niet thuis. Hij kan
hoogstens wakker worden en weer
iets nieuws proberen.
Wat De Chirico dan ook gedaan heeft
Giorgio de Chirico: 'Hebdomeros'.
Oorspronkelijke titel: 'Hdbdomeros, ie
peintre et son génie chez l'écrivain*.
Vertaald door Bertie Turkstra-Hey-
mann en Laurens Vancrevel, welke
laatste het boek van een Nawoord
voorzag. Meulenhoffreeks. Met bio- en
bibliogafische aantekeningen. Paper
back. Aantal pagina's 158. Prijs
8.90.
