m
Nadjezjda
Mandelstams
Tweede
boek'
HET PARADIJS
IS DICHTBU
TROUW/KWARTET ZATERDAG 29 SEPTEMBER 1973
KUNST
T23/K19
door Év. Grólle -
Everztyiju en twee honden, een prachtige bronsgroep. Een van dc mooiste inzendingen op de tentoon
stelling.
Zelfs de naam
Hip
lil
ISillB
Wie boeken leest die door opstandige Russen gesclireven zijn, krijgt
steeds weer.eenzelfde indruk: in.Rusland heerst een dictatuur die
met alle andere dictaturen gemeen laeeft, dat zij rechten van de
enkele mens minacht en teniet doet. Het woordgebruik van de dic
tator is altijd leugenachtig. Men wil altijd iets redden, iets bescher
men en dat zijn steeds iveer verheven zaken, zoals de kerk, de een
heid van het vaderland, dc orde, de gerechtigheid, de natie en het
volk. Het gaat altijd om een bepaalde organisatie-vorm, het gaat
tenslotte om.de mensheid^ maar het gaat nooit om de enkele mens.
De dictator wil altijd ?de mens' beschermen, maar nooit' die enkele,
bepaalde mens. Zelfs öl wordt dit gepropageerd, dan blijkt de lengen
al-hieruit, dat nooit aau die enkele,'bepaalde mens gevraagd wordt,
óf hij beschermd wil worden.
m
Nadjezjda Mandelstam
Terug in 79
De lichtboom. Een bronzen kandelaber met vijf lanipem Volkomen
gaaf bewaard.
door J. van Doorne
door dr. C. Rijnsdorp
'Hoewel mijn hart zicb verzet tegen de herinneringen zal ik toch beginnen u verslag te doen van het
gebeuren in'Pompeji,'zo begon de jonge Plinius in 79 na Christus zijn tweede brief aan zijn vriend
en voorbeeld Tacitus. In de eerste brief had Plinius hét vreselijk maar waardig sterven gemeld van
zijn oom de zeer geleerde Plinius Major, die bij de uitbarsting van dc Mons Vesbius (tegenwoordig dc
Vesuvius) op 24* augustus 79 op het strand van Stabiae gevonden werd, gestikt in de gassen, die bij -?
deze enorme vulkaanuitbarsting waren vrijgekomen. -■
Voor de jonge Plinius was- het alsof wijnstok bloeide weer op de vruchtba- door en steeds verfijnder wordt onze g
hij, zij het van verre lijfelijk re akkers van Campania, vanouds een kennis van mensen, die zo lang gele- i
getuige was geweest van wat de mees- bijzonder rijke landbouwstreek. Zelfs den zich mochten verheugen in de
te betrokkenen beschouwden als de dc naam van de verwoeste stad werd rijkdommen der aarde. .t
■ondergang der wereld. Vandaar dat door het nageslacht vergeten. Men Teitmotiv van deze tentoonstel- 1
hij zijn tweede brief, die meer op de noemde haar Civitó, de stad. Hoe- £is„ a- SSfi
■details var. het gebeuren ingaat, op wel er nu en dan iets werd bovenge- ni" tinnen nemen* op de muur van
even huiveringwekkende wijze begint pioegd en verkwanseld aan mensen, caié stond een Phoenix geschil-
als de bode in een Griekse tragedie, die er blijkbaar wat geld voor over - de vo^r^e uft zün asver- 5
wiens taak het is met woorden afschu- hadden, zou het 17 eeuwen duren rfist voorefen van het 0D^hdf[-
welijke dingen te schilderen. voor men dank «j de koning van Na- p!^mx' ^flu, - De Phoenix is
Sindsdien zijn er bijna 19 eeuwen 1=1^0^men er°^«c?êef achter gelukkig cn gij kunt het ook zijn.
voorbij gegaan en wij, die zoveel ram- 1 n-'- a's men binnentreedt en de bes
pen meestal ook van verre pomneii h d eehete bloeitijd wjjn onvoorstelbaar vele varië-
hebben beleefd eh nog dagelijks via
teiten) proeft.
Na 19 eeuwen, is het geteisterde Pom-
zijn as herrezen
en voor ieder die bewondering heeft
voor de antieken, is deze expositie- de
,"w"'"-r5' musea uit üL-scnaaroe jariacn zoveei piaals om binnen te treden en geïuk-
zomerdag overval- Pompejaans gevonden worden. Later (e zijn üm zoveei schoons, dat be-
t regen van puim- begreep men, da,t hier een unieke houden is eebïeven mirabele dietu.
de media voor ogen hebben, kunnen Aanvankelijk zocht men 'kunstwer
ons de verschrikking van de 17-jarige ken', die ijlings in een museum wer- „„Vin it
Plinius indenken,als .wje: er bits' re- den bijgezet, of door 'particulieren' pejl-,n 8
kenschap van "geven, hoe. een middel- werden verkocht, vandaar dat er in de
grote stad (ca. 18,000 inwoners) mid- musea der beschaafde landen zoveel
den op een warme,
len wordt door een
steen en. as omhoog géstoten uit een kans geboden werd het leven van een
gloeiende vulkaan. Wie in huis bleef, middelgrote handelsstad in de ,Ro-
en dat waren er velen, want 17 meinsc keizertijd tot in détails téle*
jaar daarvoor was Pompeji getroffen ren kennen. Eén reisje naar Pompeji
door een aardbeving en toen waren bracht meer kennis bij van de .oude
het juist degenen,, die beschutting Bomeinen, dan jaren Latijn leren op
hadden gezocht-achter dikke muren, het gymnasium,
die het er levend vanaf brachten
wie in huis bleef was nu een kind dés Pnmnoii ie hier
doods: een moeder beschermt haar ruuipeji io Hier
Ueine meisje, een ander heeft, jicti -V -j. v- ,V -
met zijn goud én 'juwelen opgesloten' En nu'is Pompeji (en ook Hercula- leidt bij elke fresco, elke sculptuur,
in de kelder een hbad éaAtepléed aen neum èri Stabiae) in selectie en voor- elk gebruiksvoorwerp), maar veeleer
een ketüng in hét aS cr w£ «ver vervoerbaar naar bet Haags^Ge-
geen ontkomen aan. Maar degenen, meentemuseum gekomem Nu is Pom-
die gevlucht waren in het vrije veld PftI* hier ep ziet men mét eigen ogen
werden daar achterhaald door. de nim- en overzichtelijk, hoe de huizen wa-
mer aflatende; asregen. Toen de vul- ren ingericht, hoe de schilders de mu-
houden is gebleven mirabele dictu,
dank zij een afschuwelijke ramp. An
ders zou Pompeji toch door de tand
des tijds en door. de vernieuwingen
van latere geslachten voor ons verlo
ren zijn-gegaan.
Nu ik u verslag moet doen van de
tentoonstelling Pompeji,- kan ik het
Plinius niét nazeggen, dat mijn hart
zich verzet tegen de herinneringen
(hoewel dit je toch onbewust bege-
beri ik bevangen van een soort onver
mogen om van deze overweldigende
rijkdom een gedetailleerd overzicht te
geven. Men zal zelf Pompeji moeten-
ondergaan en zelf op onderzoek uit'
kaan hpe debakkers - gaan in dit -labyrinth van klassieke^
[andrifi -^r'ctén hoe de gereedschappen eruit' overvioed. hoewel men uiteraard ge- vf
op sommige -plaateenméer' dandrie
meter as.
Het was onder keizer Titus (de ver
woester van de tempel van Jeruza
lem), dat de ramp plaats vond ert hoe
wel er terstond reddingsploegen'wer- 'baar zaten, hoe de rijken leefden in
den gezonden, kon men niet veel an- hun prachtige villa's, maar ook hoe
ders doen, dan wat waardevolle vóór- de armen (de slaven én de vrijen)
werpen opgraven uit het onafzienbare zich door het leven sloegen. Kortom
asveld. De natuur hernam zijn rech- een antieke stad is uit de as herrezen
ten de tarwe groeide weer en de én nog steeds gaan de opgravingen
zagen, höe huis en stad versierd wa
ren met grote en kleine sculptuur,
hoe de goden vereerd werden (want
ook van Pompeji had Paulus kunnèn
zeggen, dat het alleszins godsdien
stig was), hoe de liefde werd be
leefd en de vrouwen zich opsmukten,
hóé dé economie en het bestuur in el-
weldig geholpen wordt door een
voortreffelijke en prachtig geïllus
treerde catalogus. Daarom is het een
tentoonstelling, die meer dan één be
zoek vergt. Eerst een globaal rondkij
ken. Dan de' catalogüs nauwgezet be
studeren .en dan weer terugkomenyom
met kennis van" zaken nader toé te
zien. -V -• l' -*V
Dan ziet men ook, dat niet alléén
Pompeji hier aanwezig is, maar "gaat
men ook een. inzicht krijgen in het gi
gantische archeologische onderzoek.
Eerst begonnen .op z'n boerénfluitjés,
■- -.-■■■ - J
jgfp
maar voortdurend meer systematisch
voortgezet. Dan kan men bewondering
krijgen .voor de prafchtige boeken over
de opgravingen van Pompeji, voor de
schitterende prenten die iets van het
zaait zal
In Genesis wordt verhaald over de
zondeval, een zondeval die zich élk
ogenblik in de historie ..herhaalt De
mens is gevallen voor de verleiding,
macht te hebben: de slang zei tegen
de mens, dat als hij aan het godde
lijke gebod ongehoorzaam zou zijn,
hij als God zou zijn, kennende goed
en kwaad. Dat wil dan zeggen, dat de
mens autonoom zou zijn, alles zou
mogen doen- wat hij. wilde, zonder
zich van enig gebod iets aan te trek
ken.
Het ligt in de aard van de mens,
macht te willen uitoefenen. Die drift
is in zichzelf niet verkeerd, maar zij
moet evenals alle andere driften, gere-
"guleerd worden door de zedewet, en
ik zeg hierbij: dus christelijke zeden
wet die leert dat men geen enkele be
geerte mag stillen ais die stillling
gaat ten koste van de naaste. Het ge
bod is, dat men zijn naaste moet lief
hebben als zichzelf. Er staat niet: gij
zult de mensheid liefhebben. .Want de
mensheid is een abstractie.
Alle dictaturen hetzij dat ze van
"rechts", hetzij dat ze van 'links' ko*'
men, vinden hun oorsprong in de oer
zonde, macht te willen uitoefenen ten
koste van de naaste en tot stilling van
;de machtsbegeerte van zichzelf.
Ook de aanleidende oorzaken van re
voluties die aan dictaturen vooraf
gaan, vertonen het. beeld van het be
drijven der oerzonde. Een totaal ver
dorven feodalistisch of kapitalistisch
.systeem zal de onderliggenden niet al
leen tot opstand drijven, maar zal ook
de kiem leggen van het verlangen,
sèlf aan de macht te komen. Elke re
volutie wordt door idealisten ont
ketend, althans voorbereid, maar
wordt overgenomen door de kleine
zielen, vergiftigd door ondergaan on
recht.
Ook Nadjezjda Mandelstam, wier be
schouwingen ia het Westen versche
nen zijn, worstelt met de VTaag, hoe
een revolutie in haar tegendeel verke
ren kan.
Enige tijd geleden is h?t eerste deel
van haar boek 'Hope betrayed'
(Verraden hoop) in Trouw/Kwartet
'aangekondigd. Thans is het tweede
deel onder de titel 'Tweede boek' in
het Nederlands uitgekomen.
Mandelstam was een groot dichter.
Hij was in 1891 geboren en is, ver
moedelijk in 1939, in het concentratie
kamp te Wiadiwostok gestorven. Hij
werd in 1934 gearresteerd. Het eerste
boek van zijn vrouw handelt voorna
melijk over de tijd vlak voor, tijdens
en na zijn arrestatie. In het Tweede
boek gaat zij veei verder terug. Haar
werk is niet chronologisch opge
bouwd maar dat doet aan de leven
digheid zeker niet af, eerder tóé: het
is of je iemand hoort vertellen, die
dan .telkens op een andere herinne
ring ingaat Door dit boek te lezen,
maakt mén van dichtbij de revolutie
mee, de terreur van het Stalinisme,
de korte dooi en de terugval. Men
kan het boek een verslag over de hel
noemen.
Mandelstam en zijn vrouw, en ook
vole van hun vrienden, waren idealis
ten en marxisten. Zij zagen de eerste
gruwelen met ontzetting aan, maar zij
zagen die als geboorteweeën. De hoop
bleef leven, maar die hoop werd be
schaamd, ja, verraden. Het tegendeel
van wat zij en miljoenen anderen
hoopten, gebeurde. Niet de mens
werd bevrijd van onrecht en armoede,
maar een nieuw dictatoriaal regiem
•v
werd geboren. Het was en is een vre
selijk regiem. Enkele grote machts
wellustelingen wisten zich te omrin
gen met kleinere en die met wéér
kleinere. Het regiem en zijn leer
werden tot een verdorven kerk- en ge
loofsleer. Het kent zijn priesters en
ketters, het kent zijn pausen en kardi
nalen en zijn gelovigen. Verraad werd
verheven tot een uitnemende zaak.
Verbijsterend is het beeld dat wordt
opgeroepen: niemand voelt zich veilig,
ook niet de allerhoogsten: als wolven
dreigen van honger om te komen be
ginnen zij elkaar te verscheuren, te
begmnen bij de zwaksten. Dat gaat
ook zo, als de honger naar macht vrij
spel heeft
Mevrouw Mandelstam vraagt zich
terecht maar tevergeefs af, hoe dit al
les toch heeft kunnen gebeuren. Zij is
een religieuze figuur. Op pagina 485
zegt zij het volgende: 'Het meest fun
damentele en tragische in de seculari
satie is niet het losmaken van de kerk
van de staat of van de theologie van
de wetenschap. De secularisatie heeft
haar toppunt bereikt op het moment
dat het humanisme werd losgescheurd
van het Christendom, waaruit het was
ontsproten. Als resultaat van deze
handeling, beter gezegd dit proces dat
zich in -dc eerste helft van de twintig
ste'eeuw heeft afgespeeld, werden wij
getuige van een ongekende de-huma-
nisering der mensen; van iedereen af
zonderlijk en van grote groepen:
maatschappij en regering. De onthu-
manisering uitte zich in twee vormen.
De eerste vorm: de onthumanisering
slujpt voor onder camouflage van dc
meest zoetsappige termen uit het hu
manistische vocabulaire en belooft
een ongekende opbloei van dc per
soonlijkheid cn een volslagen sociale
idylle. De tweede vorm van de dehu
manisering is openlijk kannibalistisch:
de .sterke maakt de zwakke tot zijn
slaaf cn profiteert van de vruchten
van zijn overwinning'.
Ik ben het met de schrijfster eens,
dat het humanisme, los van zijn oor
sprong, tot exessen leiden kan. Ergens
in haar boek wijst zij erop, dat de
idealist, zonder gevoed te worden
door het christendom, al gauw ver
geet dat de mens niet maar de moge
lijkheid tot het goede heeft, maar ook
tot het kwade.
Het kwade grijpt eerder naar de
macht dan het goede, dat immers niet
heersen wil maar dienen.
Maar ik ben het beslist niet met haar
eens, als zij, althans in het gegeven
citaat, het zelfstandig geworden huma
nisme verwijt, dat het tot dehumani
sering leidt. Er valt slechts tc be
treuren.
De door de schrijfster opgesomde
wantoestanden bestonden óók. toen
het humanisme nog geduld werd als
stroming binnen de christelijke kerk.
Het humanisme werd uitgestoten door
de kerk, want het fungeerde als ge
weten. als evangelisch geweten. De
kerk heeft veie eeuwen lang gehoe
reerd met de macht, of die nu feodaal
of kapitalistisch was. Ik geloof, dat al
was het humanisme als kerkelijke
stroming (niet meer dan geduld) bin
nen de kerk gebleven, dé zonden van
ongerechtigheid van de christelijke
vaderen tóch zouden zijn bezocht aan
de kinderen. Niet het getuigenis van
de idealistische humanist heeft de
Russische revolutie veroorzaakt, maar
het uitblijven van het evangelisch ge
tuigenis dreef de massa tot wanhoop.
Evangelisch getuigenis is allereerst
oproep tot bekering, daarna pas van
genade. Altijd weer herhaalt zich de
geschiedenis: de vader van het on
recht heet eveneens onrecht,
In dit boek, waarin men tal van bc-
het verre Rome aan Pompeji leiding
gaven in zijn bestuur en cultuur: te
beginnen bij Caesar en Augustus en
te eindigen bij Titus, -de keizer ten
tijde van de ramp. Dan kan men ook
dank zij een voortreffelijke recon
structie een inzicht krijgen in een
huis van een rijke en kan men zijn
aandacht in detail geven aan architec
tuur, schilderkunst en sculptuur. Dan
kan men ook beter de oudheid leren
kennen dan ooit enig gymnasium bij
machte was.
opgravingswerk laten zien. Dan ziet
men ook hoe de tentoonstelling Pom
peji zet in het kader van zijn tijd.
Voelt men dank zij de aanwezige
keizerbustes hoe de keizers vanuit
Dan pas is men in gedachten volledig
terug op die vreselijke 24e augustus
van het jaar 79, toen vanwege de zo
merhitte de rijken voor een groot
déél de stad hadden verlaten om ver
koeling te zoeken in een buitenhuis
en in Pompeji 'alleen maar de metse
laar, cn de bakker de smid en de
bronsgieter en. vooral de kunstenaars
waren achtergebleven om ondanks de
hitte tc bouwen cn te werken aan de
stad, die nog volop in opbouw was na
de aardbeving uit 62, toen 17 jaar ge
leden. De rijken genoten op bescha
duwde plaatsen, ver van het rumoer
der stad van hun otium, hun rust:
de slaven en. de vrijgelaten' slaven ble
ven in hun opdracht hun negotium,
hun arbeid verrichten, want de
buizen, de openbare gebouwen,de
theaters en het amphitheater moesten
herbouwd worden, mooier en rijker
dan Pompeji,in hét .verleden was. Zij
waren uit heel de toen bewoonde we
reld naar Pompeji gekomen omdat do
arbeid hen riep. Er was veel vreemd
volk in de stad, veel bekwame - schil
ders uit Griekenland en bouwmeesters
en beeldhouwers. Bezig aan het her
bouwen van het - geschonden Pompeji,
werden zij op die ochtend, het was
omstreeks tien uur, overvallen door
de uitbarsting van'de Vesuvius' en be
dolven onder, de as. Nu zij en. hun
werken op deze tentoonstelling na
zoveel eeuwen pit* de, aS:hen«5eit;idja,'i
-staan'-; ze ils versteende; getuigen om-
ons heen en hun lot dwingt ons terug
te keren tot de beklemming van de
jongen Piinlus. 'mijn hart. verzet zich
tegen die herinneringen...'
Zo misschien heb ik u enig beeld ge
geven van wat u te wachten staat als
u deze tentoonstelling bezoekt, Tot 14
januari kunt u terecht: en deze kans
om werkelijk iets unieks te zien mag
u niet missen, indien althans Ook bij'
u de liefde voor de klassieke oudheid
nog niet is uitgeblust. Phóenix felix
et tu, dit,geluk wens ik u van har
te toe.
kende en zeer bekende personen ont
moet. staan vele bladzijden vol scher
pe analyse van de Russische situatie.
Het kan moeilijk anders, of de schrijf
ster van- een zó omvangrijk werk
beurtelings filosofisch en andekdo-
tisch, lijdt nu en dan aan een zekere
bijziendheid. Helder ziét zij echter in,
dat een ethiek, die niet gebaseerd is
op het dienen van de naaste, de hon
gerenden naar macht de gelegenheid
biedt, niet alleen de enkele mens,
maar een gehele samenleving te ver
nietigen. Want als de mens tot slaaf
geworden is, is hij vernietigd.
Dit 'Tweede boek' is een zeer mense
lijke boek. Het toont bijna op elke
bladzijde aan, hoe de mens gefrus
treerd 'wordt door de vrees. Het boek
behelst een groot tragisch drama: de
ondergang van een volk, of beter, een
geheel van volkeren. Het oude Rus
land was tendele verlamd: het nieuwe
is blind. Aan het boek zijn Aanteke
ningen. een naamregister en een 'In
houd' toegevoegd. Het Nederlands van
de vertaling is voortreffelijk.
Nadjezjda Mandelstam: Tweede boek'.
Engelse titel: 'Hope betrayed'. Hit het
Russisch vertaald door Dans Lccrink.
Bij G. A. van Oorschot te Amsterdam.
Aantal pagina's 611. Gebonden. Prijs
S 42,50.
Abraham Kuyper heeft wat de Engel
sen .inde. literatuur.-.'fiction' moeiden
wel eens- aangeduid"ais. 'boedertd® fan-
tasie-letterkunde.' Mén "kan zich. aam
die tak van ktmst .'w ij den als beroep;
dan is men romanschrijver. Om dat
vak in ouderwets-dégelijke zin te kun-
nen uitoefenen, is heelwat nodig.
Vooral wanheef men geen. dusgenaam
de 'bekentcnis-iiiiteratuuri;.. schrijft,
maar figuren creëert!',;lk saoem twee
voorbeelden-, uit iotaal verschillende
sferen: Don Quijote én, Sherlock Hol
mes.' Het scheppen van romanfiguren
■is sindsLouis-, Couperus, to. Nederland
een bijna vergeten kunst.
Maar.de'Engelsman C. S. Lewis (Wer
bekend o.a. door zijn Briewen uit de
hel) zocht-het toppunt van literaire
kunst met in het scheppen van figu
ren, maar in het creëren van een zin-
volle mythe. Het gaat hier om. bedach
te gebeurtenissen mét een diepere
achtergrond. Als "Voorbeeld kunnen
hier dienen de sprookjes én dé verha
len uit'de oudheid over goden en go-
binnen. Die verhalen hébben déirom -
zo'n taaie levenskracht, omdat ze een
betekenis inhouden, ja soms verber
gen (zoals in de sprookjes), die te
maken heeft met. ons mens-zijn in de
wereld. U"
De nieuwe roman van-Klaas J. Pop-
ma. Het paradijs is dichtbij (uitg. J.
N. Voorhoeve, Den Haag, 157 blz.
ƒ13.90) beweegt zich* meer in de lijn
van Lewis dan in die. van de door
hem bewonderde' Couperus. Hij is
gaan spelen met dc gedachte., dat er
in het paradijs zondeloze kinderen
zijn ach.tergebleven,:die -zich hebben J
voortgeplant De jongeling Frits van
Tippa komt,, viaeen bunker in de
duinen, tegen.wil, én dank in dat
mysterieuze, maar niettemin, nabije
paradijs terecM. Hij.ontnioet er het
meisje Lawwarda. trouwt met haar en
verwekt kinderen, die dus uit eer,' on-
reine en eenreine géboren .rijn. Zo j
infecteert: hij' het paradijs.-.met zonde
en dat wreekt ach aan de, kinderen:
het jongetje Katopni is;, zondeloos,,
maar .groeit niet; het meisje .Nahja is-
een sadistje én het derde kind wordt'
dood geboren. Frits oóemt-zijn. vrouw' i
en de uitgebannen Nanja mee naar dé
mensenwereld', voor - Lawwarda e^rl -
onmogelijk zware taak. Ze heeft een
sterfelijkheid "aanvaard die "tn feite
niet hij haar, past>mtó;5die :heieft ée,
nit eenmaal en dat is niét meer tb
veranderen' (105)-
JE£aitoimi";ganeest Nasja Vaanhaar dut-
velsé aard; maar-.sterft-. eraan.' Nanja
wordt een 'onvermoeibare kinderver-
zorgster iii inrichtin-gén; voor debie-,'
len, doet belijdenis eti'aanvaardt het
ongehuwd zijn els oen: leven sroeptog,--. ;-
Lawwarda «lijdt fysiek zwaar aan het
leven in de gewone mensenwereld,
maar ze isoleert'zich mek .Er wordt
onregelmatig gependeld tussen, para*
dijs en' mensenwereld,,, Ais .'"de prest-
dent van de-"Verenigde ;'Staten een -
da irulioenenparadijsruensen op het
vastgestelde uur de. zondige samenle-
ving, louteren met vurig.paradljsmiid. t
Dal paradijs Vbérioiid uit miljoeoen
woongemeenschappen met een agra-
risch karakter. Men is leeftijdloos; er -
sterft bijna niemand. Wie sterven wil,
beklimt een soort houten toren en -
verpulvert daar tot stof- Mer. kent er -
geen dodenrijk; "Er wordt een andere
taal gesproken die toch verstaanbaar
is. In onze wereld wordt deze taal be-
grepen door elkaar aan te kijken, fis
zon gaat ginds, niet onder.Men leeft
langzaam en op een soort levensboom-
vruchten kan men maanden teren. Er
wordt één religieus feest gevierd: de
scheppingsdag: Op éen groot altaar of
fert men vruchten en ringt er een
hymne foij. De dieren hebbeneen,,
wijsheid die bijna menselijk is. De i
wolf verkeert letterlijk-met het lam. i
Men ontmoet mooie roofdieren-zoals
panters, lieve beesten" zoals reeën cn
makke geiten, maar over hyena's, i;
adders én schorpioenen worden we
niet ingelicht Hoe dc voedselketen
in. het - paradijs functioneert, blijft y
onduidelijk en ook heeft de vegetarf-
sche levenswijze van de .roofdie
ren hun organisme niét. veranderd,
Popma's roman -wil de beeldspraak
van stro-etende leeuwen letterlijk ,ne- 1
men. maar heeft zich de consequen- 1
ties daarvan onvoldoende gerealiseerd, i
Het zou evenwel onbillijk zijn de kri- j
tiek hierop toe te spitsen. Natuurlijk
zou een professioneié romanschrijver
van werkelijk formaat een mècr door
dacht, aannemelijker én meer gedetail- -
leerd beeld van dat fictieve paradijs -.
hebben ontworpen.
Men kan Popma verdedigen door zijn' -
als werkelijkheid gesuggereerde be
schrijving figuurlijk op te vatten en
rijn roman zien als een uitvoerige ge
lijkenis (die immers nooit helemaal
consequent opgaat), met als achter
grond het probleem van dc zónde.
Een filosoof, met haat-liefde jegens de
theologie, denkt in romanvorm na
over eerste vragen, zoals schepping,
zonde, verlossing, het lijden vooral
van debielen en het wereldeinde.
Sartre en Gabriel Marcel hebben
naast hun filosofisch vakwerk ook aan
literatuur gedaan. Popma zbu ook
zonder hun voorbeeld daartoe zijn ge- -
komen. Misschien heeft Bilderdijks on
voltooide epos De ondergang der eer-
ste wereld (1810-1820) hem te denken
"gegeven, maar ook dat hoeft niet het
geval te zijn. Het plan moet gedtiren-
de tientallen van jaren in hem zijn /*-,
gerijpt Wie tussen de regels kan le- 'li-
zen, proeft levensverdriet en harte-
bloed. Dit en het van oorspronkelijk-
heid getuigende ontwerp, zijn de twee
belangrijke creditposten in de boek- f-t
houding van de criticus.
Wat ik als een bezwaar blijf voelen is
de wel wat erg huiselijke toon in t
beschrijving cn gesprekken. Als een i
vrouw uit het paradijs een inleiding T
houdt op een zusterkring en daarbij
bepaalde theologische denkbeelden van
de schrijver, ventileert, schuren we
onbehagelijk in onze stoel. De, pracht,
de majesteit, de verblindende schoon-
heid van een door de zonde aangetas- 'j
te natuur zou in onze wereld-door elk
incognito heenbreken. Aan de andere /i;
kant is het v/aar, dat Jezus'; zondeloos-
heid vóór zijn dertigste jaar nooit bij
zonder de aandacht schijnt te hebben
getrokken;'rijn dorpsgenoten schoren j v
hem over één. kam met vader, moe- if -
der, broers en zusters. Zo is er nog
heel wat tediscussiëren rondem dit;®'
curiuzc boek ;en daarin ligt nus-;^:
scbiea rijn voornaamste verdienste,- - 'S.'
